شبهه ای وجود دارد که چرا با وجود پرداخت خمس و زکات باید مالیات نیز پرداخت کنیم. اصولا مالیات چیست و چه تفاوتی با خمس و زکات دارد؟ برای پاسخ به این سوال در این تحقیق ابتدا هرکدام را به طور جداگانه توضیح داده و موارد مصرف آنها نیز به اختصار ذکر شده است.

خمس چیست؟

خمس یکی از واجبات دینی بوده و جزء فروع دین ما محسوب می شود و باید با قصد قربت انجام گیرد. تمام مذاهب اسلامی( شیعه و سنی) در اصل و وجوب خمس، اتفاق نظر دارند. تنها اختلاف در موارد و مصارف آن است لذا بیشتر اهل سنت بر این باورند که تنها به غنایم جنگی و گنج خمس تعلق می گیرد اما فقهای شیعه بر این باورند که خمس بر 7 چیز واجب است[1](غنایم جنگی-غواصی-گنج-معدن-سود تجارت-مال حلال مخلوط به حرام- زمینی که کافر ذمی از مسلمان بخرد.). در روایت معتبری( معروف به صحیحه علی بن مهزیار)، امام جواد(ع)غنیمت در آیه را به معنای گسترده ای در نظر گرفته و آن را به درآمد کسب تفسیر نموده است. [منبع 1]

قرآن کریم در بیان اهمیت آن ایمان را با خمس پیوند داده است:

« و اعلموا انما غنمتم من شى ء فان لله خمسه و للرسول و لذى القربى و اليتمى و المسكين و ابن السبيل ان كنتم آمنتم بالله و ما انزلنا على عبدنا يوم الفرقان يوم التقى الجمعان و الله على كل شى ء قدير».(سوره انفال آیه 41)

ترجمه:« و ای مومنان بدانيد هرچه به شما غنیمت و فائده رسد خمس آن خاص خدا و رسول و خويشان او و يتيمان و فقیران و در راه  سفرماندگان است(به آنها بدهید) اگر به خدا و آنچه که بر بنده خود(محمد) در روز فرقان روزى كه دو سپاه روبرو شدند خدا نازل فرمود ایمان آورده اید(و بدانید) خدا بر هر چيزقادر و تواناست[2]».

خمس و جهاد دو اصل از ریشه ایمان است و صداقت آن به وسیله مبارزه با مال اندوزی و تطهیر نفس خود، از مظاهر فریبنده دنیا و تزکیه آن از آزمندی و حرص تجلی می یابد.خداوند متعال خمس را به پیامبر اسلام و ذریه گرامی او، جهت اکرام و احنرام آنان، اختصاص داده است.[منبع 1]

مصرف خمس نیز مصارف گوناگونی دارد که مهمترین آنها به اختصار عبارتند از:[منبع 1]

1-برای پیشبرد نظام اسلامی که در روایات از خمس به عنوان((وجه الاماره[3])) یاد شده است.

2- کمک به سادات نیازمند برای حفظ حرمت آنان

3- برای تامین بودجه هر کار خیری که امام بخواهد انجام دهد و صلاح بداند مصرف کند.

4-تحقق احیای دین خدا و پیاده کردن حکومت اسلامی.

علاوه بر موارد بالا طبق روایات خمس وسیله ای برای رشد و کمال انسان نیز محسوب می شود.

زکات چیست؟

زکات نیز همانند خمس یکی از واجبات مسلمانان می باشد. واژه زکات در قرآن کریم بیش از صد بار تکرار شده است و در بسیاری از موارد همراه نماز آمده است و این نشان دهنده اهمیت والای آن می باشد. به نظر عده ای از مفسران حکم وجوب زکات در مکه نازل گردید و مسلمانان به پرداخت این فریضه الهی موظف شدند؛ ولی هنگامی که پیامبر اسلام به مدینه پا نهاد و حکومت اسلامی را پایه گذاری کرد، از طرف خدا مامور به دریافت زکات از مردم شد تا با آن دست مستمندان و محرومان جامعه را بگیرد؛ ولی بنی هاشم( سادات) حق نداشتند چیزی از این بودجه دریافت کنند و خداوند متعال برای حفظ کرامت و مقامشان زکات را بر آنها حرام ساخت.( البته سادات به خودشان می توانند زکات بدهند)

زکات به چه چیزهایی تعلق می گیرد:

موارد مشمول زکات یا حتی تعیین نصاب و مقدار واجب در اخراج زکات از جمله شئون حاکم اسلامی است. در حال حاضر زکات به نه چیز تعلق می گیرد که عبارتند از: گندم، جو، خرما، کشمش، شتر، گاو، گوسفند، طلا و نقره و حد نصاب هر یک از موارد نه گانه در کتب رساله عملیه آمده است.

قرآن مجيد دربارة مصرف زكات چنين فرموده‌ است:

«انما الصدقات للفقراء و المساكين و العاملين عليها و المؤلفه قلوبهم و في الرقاب و الغارمين و في سبيل الله و ابن السبيل فريضه من الله و الله عليكم حكيم»[4].

ترجمه: «صدقات(زكات) براي فقيران، مسكينان و كارگزاران جمع‌آوري آن است و نيز براي به دست آوردن دل مخالفان، آزاد كردن بندگان، قرضداران، انفاق در راه خدا و مسافران نيازمند است و آن فريضه‌اي از جانب خداست و خداوند دانا و حكيم است.»

بر اساس آية شريف و مطابق نظر فقهاي اماميه، زكات مي‌تواند در هشت مورد مصرف شود كه در تأمبن آسايش نيازمندان و رفع نيازهاي عمومي جامعه،‌ايجاد الفت، محبت، امنيت و امور اجتماعي ديگر نقش بسيار مؤثري دارد. آن هشت مورد عبارت است از: [منبع 2]

1. فقيران: كساني كه مخارج سال خود و خانواده‌شان را نمي‌توانند تأمين كنند. اين گروه شامل كساني كه كار مي‌كنند، ولي قادر به تأمين مخارج سالانة خود و خانوداه‌شان نيز مي‌شود.

2. مسكينان: كساني كه زندگي آنها از فقرا سخت‌تر مي‌گذرد. اين گروه شامل كساني مي‌شود كه يا بر اثر نقص عو يا بيماري و سالخوردگي يا علتهاي ديگر نمي‌توانند كار كنند و زندگي خود را اداره كنند.

3. عاملان: كساني كه از طرف امام(ع)، نايب امام يا حكومت اسلامي مأمور جمع‌آوري و نگهداري زكات هستند و به حساب آن رسيدگي مي‌كنند.

 4. در  راه دعوت كافران به اسلام: كافراني كه اگر زكات به آنها پرداخت شود، به دين اسلام گرايش مي‌يابند يا در جنگ به مسلمانان كمك مي‌كنند،‌مي‌توانند از دريافت كنندگان زكات باشند، همچنين كساني كه با دادن پول يا تهيه وسايل زندگي مي‌توان آنان را به مكتب اسلام علاقه‌مند نمود.

5. آزاد كردن بندگان و اسيران: كساني كه در اسارت و مشقت و سختي زندگي مي‌كنند، مي‌توان ا زمحل زكات آزادي و راحتي آنها را تأمين كرد. زندانيان بي‌گناه، اسيران و امثال آنها را مي‌توان با دادن زكات از گرفتاري و اسارت نجات داد.

6. بدهكاران: ورشكستگان آبرومند و كساني كه براي امور لازم زندگي قرض كرده‌اند و قادر به پرداخت آن نيستند يا بر اثر اتفاقي گرفتار شده‌اند و آبروي آنان در خطر است، مي‌توان از محل زكات آنها را از گرفتاري رهايي بخشيد.

7. سبيل الله: يعني كاري كه منفعت عمومي ديني دارد،‌مانند ساختن مسجد يا كاري كه نفع آن به عموم مسلمانان مي‌رسد، مانند ساختن مدرسه، جاده و امثال آن. به طور كلي آنچه در هر زمان مورد نياز جامعه اسلامي است، بايد از محل درآمد زكات تأمين شود، مثل ساختن خيابان، پل، مدرسه، بيمارستان، مسجد، تأمين آب بخداشتي، آباداني كشور و امور ديگري كه در هر زمان متناسب با شرايط محيطي اجرا مي‌شود.

8. ابن السبيل: يعني مسافري كه در سفر مانده‌ شده است؛ به عبارت ديگر،‌ افراد غريب كه از وطن و شهر خود دور مانده‌اند و به واسطة‌پيشامدهايي سرگردان شده‌اند، گر چه در شهر خود زندگي خوبي داشته باشند، چون در حال حاضر گرفتار و درمانده شده‌اند، بايد آنها را ياري كرد تا به وطنشان برگردند. اين كمك مي‌تواند از محل زكات صورت گيرد.

مالیات چیست؟

تعریف مالیات:

"مالیات عبارت است از قسمتی از در آمد یا ثروت افراد که به منظور پرداخت بخشی از هزینه های عمومی و حفظ منافع اجتماعی و اقتصادی و سیاسی کشور به موجب قانون به وسیله دولت وصول می شود"[منبع 3]

ماليات بر ارزش افزوده:

ماليات بر ارزش افزوده نه تنها ماليات نسبتا ساده اي است بلكه رايجترين ماليات در دنياي امروز نيز محسوب ميشود. لذا قبل از هر موضوعي بايد ديد تعريف ارزش افزوده و ماليات بر ارزش افزوده چيست. از ديدگاه اقتصادي، ارزش افزوده مابه التفاوت ارزش ستانده و ارزش داده است. اما در تدوين قانون, به لحاظ ارائه نگرش مطلوب اجرايي, اين تعريف بر اساس استانداردهاي حسابداري و با تكيه بر روش صورتحساب ارائه ميگردد. بر اين اساس، ارزش افزوده را تفاوت بين ارزش كالاها و خدمات عرضه شده با ارزش كالاها و خدمات خريداري شده يك شخص در يك دوره معين تعريف ميكنند.با توجه به تعريف مذكور، ماليات بر ارزش افزوده نوعي ماليات چند مرحله اي است كه در مراحل مختلف زنجيره توليد  و يا خدمات ارائه شده اخذ ميگردد. اين ماليات در واقع نوعي ماليات بر فروش چند مرحله اي است كه خريد كالاها و خدمات واسطه اي را از پرداخت ماليات معاف ميكند. هم اكنون بيش از 120 كشور جهان از سيستم ماليات بر ارزش افزوده بهره مند هستند. [منبع 4].

"هدف از وصول مالیات چیست؟

هر دولتی برای اداره جامعه نیازمند امکانات مالی است تا بتواند وظایفی را که از جانب مردم به عهده گرفته به نحو مطلوبی انجام دهد.

عمده ترین این وظایف عبارتند از :

1-حفظ استقلال و تمامیت کشور از طریق تامین وسایل و تجهیزات دفاعی استقرار و اداره نیروهای نظامی و انتظامی.
2-ایجاد و توسعه راه های ارتباطی و وسایل حمل ونقل.
3-تامین بهداشت.آب.برق.مخابرات و سایر وسایل ارتباطی جمعی برای عموم.
4-تامین آموزش در همه سطوح.
5-تامین قوه قضائیه برای حل و فصل دعاوی واستقرار امنیت اجتماعی.
6-تامین مایحتاج عمومی افراد جامعه در یک سطح قابل قبول.
7-تامین زیر ساخت های اقتصادی و صنایع مادر و کلیدی برای ایجاد زمینه های تولید و اشتغال و تعادل اقتصادی.
8-تقویت روح بررسی تحقیق از طرح تاسیس مراکز پژوهشی و تحقیقاتی و حمایت و تشویق محققان.
9-تامین خود کفایی در علوم و فنون. صنعت و کشاورزی.
10-تامین خدمات و حمایت های مالی درجهت بر خورداری از تامین اجتماعی. باز نشستگی. بیکاری. پیری و از کار افتادگی و تامین خدمات درمانی و بهداشتی به صورت بیمه همگانی و فراهم آوردن موجبات داشتن مسکن متناسب با خانواده ها.

بنابراین ملاحظه می شود که دولت برای دستیابی به اهداف خود و برای پاسخگویی به نیاز های جامعه که به شمعه ای از آن اشاره شد نیازمند منابع مالی است امروز در کلیه کشورها صاحب نظران مسائل اقتصادی بهترین منبع تامین هزینه های دولت را مالیات می دانند. زیرا علاوه بر آن که اتکا دولت را به منابع خدادادی مثل نفت که یک ثروت ملی و متعلق به نسل های آینده نیز هست، کم میکند. یک شور واشتیاق ملی برای مشارکت در امور کشور در آحاد افراد جامعه ایجاد میکند."[منبع 3]

بنابراین مالیات به نوعی حق الزحمه خدماتی است که دولت به شهروندان خود ارائه می دهد. در کشورهای مختلف میزان مالیات متناسب با درآمد اشخاص اعمال می شود به طوری که هرچه درآمد شخص بیشتر باشد درصد مالیات وی نیز افزایش می یابد و در کشور های مختلف تقریبا بیش از نیمی از بودجه آنها از راه دریافت مالیات تامین می گردد. حتی در بعضی کشورها که منابع نفتی کمی دارند نزدیک به کل بودجه آنها از راه مالیات تامین می گردد.

گزیده ای از سخنان مقام معظم رهبری حضرت امام خامنه ای(مد ظله العالی) در مورد مالیات :

"آن که از دادن مالیات به دولت خودداری میکند و مالیاتی که باید به دولت بدهد - که آن درآمدی که حاصل شده و در اختیار او است، به برکت فضایی است که دولت به‌وجود آورده است و کاری است که دولت دارد میکند، پس باید مالیات را بدهد - نمیدهد، در حقیقت کشور را وابسته میکند به پول مفت نفت، و وقتی کشور به پول نفت وابسته شد، همین مشکلات پیش می‌آید: یک روز تحریم میشود؛ یک روز نفت ارزان میشود؛ یک روز شاخ‌وشانه میکشند؛ کشور به این وضع دچار میشود.

مسئله‌ی مالیات خیلی مهم است. البتّه من شنیدم که مسئولین مالیاتی کشور دارند طرّاحی میکنند، کارهای خوبی دارند انجام میدهند؛ این کارها باید سریع انجام بگیرد؛ باید تحقّق پیدا کند؛ از مردم باید کمک خواسته بشود و مردم باید کمک کنند؛ این قلم اوّل. قلم اوّل از کارهای مهمّی که باید انجام بگیرد، این است که بودجه‌ی کشور، اداره‌ی دولت، به‌وسیله‌ی درآمدهای از درون مردم باشد، یعنی از همین مالیات، که مالیات هم مربوط می شود به تولید و کسب و کار."[منبع 5] [5]

"اروپایی ها چقدر مالیات می دهند؟

آخرین آمار منتشر شده از سوی موسسه یورواستات می گوید: بعد از یک دوره کاهش، نرخ مالیات در کشورهای اروپایی سیر صعودی داشته است. در حال حاضر بالاترین میزان مالیات مستقیم افراد حقیقی با درآمد بالا 56،6% در سوئد پرداخت می شود. این رقم در دانمارک 55،4%، در بلژیک 53،7% و در اسپانیا و هلند 52% است. در داخل منطقۀ اروپا، متوسط مالیات از 42،2% طی سال 2011 و 2012 به 43،2% افزایش یافته است. اما مالیات شرکتها در فرانسه با رقم 36،1% در سال 2012 همچنان در رتبۀ اول اروپا قرار دارد. در حالیکه این رقم در سال 2011 34،4% بود و متوسط مالیات شرکتها در اروپا رقم 26،1% را نشان می دهد. این رقم در بلغارستان عدد 10% را نشان می دهد.گفتنی است میزان مالیات در اروپا از یک کشور به کشور دیگر فرق می کند. این رقم 28،1% تولید ناخالص داخلی در اسلواکی، 42،5% تولید ناخالص داخلی فرانسه و 45،8% در سوئد و 43،8% در بلژیک است.[منبع 6] خانواده های ایتالیایی با پرداخت بیش از ۳۸ درصد از حقوق ماهانه خود به دولت، متحمل بیشترین فشار مالیاتی بر درآمد در جهان هستند[منبع 7].

در کشور ما نیز مالیات توسط دولت دریافت می شود و به علت پایین آمدن قیمت نفت لازم است قسمت اعظم درآمد کشور از راه دریافت مالیات صورت پذیرد و میزان مالیات بر ارزش افزوده برابر 9 درصد(6 درصد مالیات+3 درصد عوارض) برای سال 94 تصویب شده است. همچنین میزان معافیت مالیاتی طبق قانون برای سال ۱۳۹۴، مبلغ ۱۳۸ میلیون ریال در سال تعیین شده است و مازاد آن تا هفت برابر به نرخ ۱۰ درصد و مازاد بر این به نرخ ۲۰ درصد برای بخش خصوصی و دولتی و سایر دستگاه‌های اجرائی موضوع ماده (۵) قانون مدیریت خدمات کشوری و ماده(۵) قانون محاسبات عمومی کشور تعیین شده است[منبع 8]  اما یکی از مشکلات عمده کشور ما فرار مالیاتی می باشد و برای تامین بودجه کشور و کاهش وابستگی به درآمدهای نفتی لازم است جلو فرار مالیاتی گرفته شود.

مقام معظم رهبری در این مورد می فرمایند:

« مالیات یک فریضه است. ما امروز از ضعفا مالیات می گیریم - از کارمند مالیات می گیریم، از کارگر مالیات می گیریم، از کاسب جزء مالیات می گیریم - امّا از فلان کلانْ‌سرمایه‌دار، فلان درآمددارِ بی‌حساب‌وکتاب مالیات نمی گیریم؛ فرار مالیاتی دارند؛ اینها جرم است؛ فرار مالیاتی جرم است.»[6]

 بنابراین یک راه مهم استقلال کشور و رشد و توسعه همیشگی آن کاهش وابستگی به درآمدهای نفتی و کسب درآمد از راه دریافت مالیات می باشد لذا لازم است به عواملی که باعث فرار مالیاتی می شوند بپردازیم:

"عوامل موثر در فرار مالیاتی"

۱- عدم شناخت صحیح و اهمیت ضرورت مالیات و نقش آن در اقتصاد،
۲- عدم تعبیر سیستم مکانیزه جهت ردیابی و شناسایی و جمع‌آوری اطلاعات مرتبط با درآمدهای اشخاص،
۳- عدم تفاهم و اعتماد فی‌مابین ماموران تشخیص مالیات و مودیان مالیاتی
۴- تبعیض در تشخیص مالیات برای مودیان (عدم ارایهء اطلاعات صحیح در نظام مالیاتی)،

 ۵- نرخ‌های بالای مالیاتی.

فرارهای مالیاتی را می‌توان به دو دستهء بزرگ تقسیم کرد:
الف-ترفند مالیاتی (طریق مبتنی بر قانون): به این معنی که مودی (مالیات‌دهنده) سعی می‌کند با استفاده از مواد قانونی و مفرهای موجود در آن مالیات کم‌تری را بپردازد بی‌آن‌که از صورت ظاهر قانون عدول کند.
ب- فرار مالیاتی:

دومین طریقه روش کسانی است که با مبادرت به انتشار یا تقلب یا اعمال خلاف قانون سعی در نپرداختن مالیات دارند. از جمله نگهداری دو دسته دفاتر و مدارک برای ثبت معاملات، یک دفتر برای خود مودی که دخل و خرج وی را به درستی نشان می‌دهد و دفتر دیگر برای ارایه به ماموران مالیاتی جهت محاسبهء مالیات و همچنین در معاملات نقدی و عدم ثبت این معاملات، پرداخت‌های نقدی که بابت خرید کالا یا خدمات انجام می‌شود و وظیفهء ماموران مالیاتی را جهت ردیابی و کشف آن‌ها و اخذ مالیات مربوطه دشوار می‌کند.عواملی دیگر همچون: حضور سیاستمداران افتخاری در شرکت‌ها جهت پایین آوردن مالیات، بالا بردن بهای قیمت تمام شدهء کالای فروش رفته، تغییر و جابه‌‌جایی محل فعالیت شرکت هر سال یک بار جهت عدم شناسایی توسط ماموران مالیاتی، دادن آدرس‌های صوری در هنگام تاسیس شرکت‌ها، انحلال و ثبت مجدد شرکت‌ها به طور متوالی و....

مشکلات و نارسایی‌های اصولی ساختار کنونی نظام مالیاتی:
۱- ابهام و عدم شفافیت در قوانین از قبیل:
اصلاحات زیاد، حجم بالای بخشنامه‌ها و دستورالعمل‌ها و همچنین عدم هماهنگی با سایر قوانین و سیستم حقوقی کشور
۲- عدم تناسب کمی کارکنان مالیاتی با حجم وسیع وظایف و پرونده‌های موجود (برخی حوزه‌ها تا ۰۰۰ر۱۰ پرونده)
۳- نیاز به اصلاحات در تشکیلات مالیاتی از سه پروسه گردش کار مالیاتی شامل:
الف)جمع‌آوری اطلاعات در حیطهء ادارهء خدمات مالیاتی،
ب) تشخیص مالیات فقط در حیطهء نظارت ادارهء کل،
ج) وصول مالیات فقط در حیطهء ادارهء وصول و اجرا،
۴- ضعف سیستم اطلاعاتی: کد اقتصادی- سریال شناسنامه‌ها
۵- عدم همکاری بعضی از سازمان‌ها و ارگان‌ها و نهادهای دولتی" [منبع 9]

بنابراین مجموعه ای از عوامل باعث فرار مالیاتی می شوند وکارشناسان و مسئولین مقادیر مختلفی از میزان فرار مالیاتی در کشور اعلام می کنند مبالغی از 11 هزار میلیارد تومان گرفته و حتی 60 تا 80 هزار میلیارد تومان نیز اعلام شده است(در صورت صحیح بودن این ارقام حدود یک و نیم برابر یارانه پرداختی در کل کشور در سال می باشد) و البته تفاوت این مقادیر به علت نبودن بانک اطلاعاتی مناسب و صحیح در کشور می باشد. لذا لازم است قوانین شفاف و محکمی برای جلوگیری از فرار مالیاتی اعمال شده و ضمنا نظارت نیز به نحوه احسن صورت پذیرد. برای این کار باید از نیروهای متعهد و دلسوز استفاده شده و همچنین یک بازرسی نامحسوس نیز برای کارکنان مالیاتی قرار داده و از معاملات صوری و غیر واقعی جلوگیری به عمل آمده تا بتوان جلو فرار مالیاتی گرفته شود. همچنین به جای افزایش درصد مالیات بر ارزش افزوده که فشار آن به مصرف کننده و عموما قشر ضعیف وارد می شود لازم است محدوده دریافت مالیات افزایش دهیم؛ که در این صورت قسمت اعظم بودجه کشور قابل وصول بوده و می توان اتکای به درآمدهای نفت را کاهش داده و از آن مستقل شویم.

در پایان در یک جمله راجع به هر سه مقوله می توان گفت که موضوع خمس به شخص پیامبر(ص) و خویشان او اختصاص دارد ولی منفعت زکات به عموم مسلمانان بر می گردد و این دو از واجبات دینی بوده ولی مالیات یک قانون حکومتی بوده که در اکثر کشورهای دنیا وجود دارد و برای اداره جامعه و برطرف کردن نیازهای عمومی جامعه بوده و به عبارتی حق الزحمه خدماتی است که دولت به عموم مردم ارائه می دهد.

منابع و ماخذ:

]1[-حسینی، سید مجتبی، احکام خمس مطابق با نظر ده تن از مراجع عظام،دفتر نشر معارف، چاپ دوم، زمستان 1382

[2]- http://www.almazaheri.com

[3]- http://www.agroeco.ir/Forum/agroeco13/topic-t547.html

[4]- http://www.vat.ir/conceptvat_htm_f.htm#index81

[5]- http://intamedia.persianblog.ir/post/6/

[6]- http://www.khabaronline.ir/detail/215392/Economy/world-economy

[7]- http://www.alef.ir/vdcc0xqix2bqim8.ala2.html

[8]-http://iranaccnews.com/1394/01/22

[9]- http://vista.ir/article/283042/