علامه قطبالدین محمود فرزند مولانا ضیاءالدین مسعود بن مصلح کازرونی طبیب معروف و از حکمای بزرگ اسلامی در سال 634 هجری در شیراز و به روایتی در دوتنگ کازرون پا به عرصه هستی نهاد. حدت ذهن و شدت شوق از اوان کودکی او را به سمت تحصیل علوم و فنون مختلف رهنمون کرد، چنانکه خود در مقدمه کتاب «التحفه السعدیه» به فراگیری علم طب نزد پدر اشاره میکند.
پدر قطبالدین هنگامی که او 14 سال بیشتر نداشت روی در نقاب خاک کشید و این امر باعث شد تا قطبالدین 14 ساله به عنوان کحال، جراح و پزشک، سرپرست بیمارستان مظفری شود.
قطبالدین علاوه بر تلمذ نزد پدر از محضر بزرگانی چون کمالالدین ابوالخیر بن مصلح کازرونی، شمسالدین محمد بن احمد الحکیم الکیشی، شرفالدین زکی بوشکانی، خواجه نصیرالدین طوسی، نجمالدین کاتبی، علامه قطبالدین مؤیدالدین عرضی و کمال کوفی بهره فراوانی یافت، تا آنجا که علاوه بر طب، بر علوم دیگری چون ریاضی، فلسفه، علوم ادبی و دینی، موسیقی، نواختن رباب و سرودن شعر، بازی شطرنج و فنون شعبده با چیرگی شگفتانگیزی دست یافت.
علامه قطبالدین جهت تعمق و دست یافتن به علوم و مکاشفات بیشتر در حوزههای مختلف، به سیر و سفر در نقاط مختلف پرداخت. او مدتی در شهرهای سیواس و ملطیه به شغل قضاوت اشتغال یافت و زمانی دیگر از طرف تکودار، ایلخان مغول به سمت سفارت، همراه اتابک پهلوان به مصر نزد ملک قلادون الفی اعزام شد. طبق نامهای که از خواجه رشیدالدین فضلا...، مورخ و وزیر معروف ایلخانان مغول در دست است و از مولتان سند خطاب به قطبالدین نوشته شده است، وی درباره برخی داروهای هندی تحقیق کرده و شرح آن را برایش ارسال داشته است.
علامه قطبالدین علاوه بر تحصیل دانشهای گوناگون مجموعه انکشافات و معلومات خود را بر طبق روایت مشهور مبنی بر «زکاه العلم نشره» نه تنها در قالب تألیفات گوناگون که به صورت تربیت شاگردان مختلف منتقل کرد، که از آن میان میتوان بزرگانی چون تاجالدین علی بن عبدا... شافعی اردبیلی تبریزی، قطبالدین محمد بن محمد رازی بویهی، نظامالدین اعرج نیشابوری، کمالالدین حسن بن علی فارسی، شیخ زینالدین طاهر بن مظفر باغنوی شیرازی، نجمالدین ابن الشمام موصلی و شرفالدین خوارزمی را نام برد.
همچنانکه اشاره رفت، قطبالدین، اندوختههای علمی خود را در قالب رسالات و تألیفات چندی ارایه کرده که ذیلاً به اختصار معرفی میگردد:
نهایه الادراک فی درایه الافلاک
رسالهای است به زبان عربی که در حوزه علم هیأت و نجوم نگاشته و به بهاءالدین محمد الجوینی فرزند شمسالدین جوینی صاحب دیوان تقدیم شده است. این رساله دارای 4 مقاله میباشد که عبارتند از: مقدمات، هیأت اجرام، زمین و مقادیر اجرام.
این کتاب علاوه بر ارایه مطالب جدیدی درباره زمینشناسی، هواشناسی، مکانیک و نور، شامل مباحثی در باب نظرات کیهانی ابن هیثم و ابوبکر محمد بن احمد خرقی است.
التحفه الشاهیه
این رساله نیز چون رساله «نهایه الادراک» در حوزه هیأت و نجوم است که به زبان عربی تألیف شده و قطبالدین آن را بنا بر تقاضای تاج الاسلام امیرشاه محمد بن الصدر السعید تاجالدین معتزبن طاهر به رشته تحریر در آورده است.
اختیارات مظفری
رسالهای است در باب هیأت و نجوم که مطالب آن ترکیب و تلفیق گونهای است از دو اثر دیگر علامه در باب هیأت، یعنی قسمت هیأت «درهالتاج» و رساله «نهایه الادراک». این رساله به زبان فارسی نگاشته شده و علامه قطبالدین آن را به شخصی به نام مظفرالدین بولق ارسلان بن حسامالدین البورک اهدا کرده است. قطبالدین در این کتاب به حل اشکالات موجود در مجسطی و نظرات گوناگون در این باب پرداخته است. همچنین درباره نظرات ابنسینا و امام فخر رازی در مورد مسأله اعدل بقاع قضاوت کرده و در این زمینه، تحقیقات و کاوشهای فکری و نظری خود را عرضه داشته است.
رساله فی حرکه الدحرجه فی النبه بین المستوی و المنحنی
رسالهای است منسوب به قطبالدین شیرازی در باب هیأت و ریاضی.
ترجمه «اصول اقلیدس» خواجه نصیرالدین طوسی
این کتاب ترجمه «اصول اقلیدس» خواجه نصیر میباشد در باب هندسه که قطبالدین آن را از عربی به فارسی برگردانده است.
شرح حکمه الاشراق
شرحی است بر رساله «حکمهالاشراق» تألیف فیلسوف بزرگ ایرانی، شیخ شهابالدین سهروردی که علامه این رساله را به جمالالدین علی بن محمد الدستجردانی اهدا کرده است. علامه همچنان که خود در خلاصه این رساله آورده، به گشودن مشکلات و روشن کردن الفاظ نارسا پرداخته و همچنین در ایضاح و تنقیح مطالب و مبانی این کتاب کوشش بینظیری کرده است.
شرح مفتاح العلوم سکاکی (مفتاح المفتاح)
این رساله شرحی است بر قسمت معانی و بیان کتاب «مفتاح المفتاح» اندیشمند قرن ششم و هفتم هجری، سراجالدین ابویعقوب یوسف بن محمد بن علی السکاکی خوارزمی
التحفه السعدیه
این رساله شرحی است بر کتاب «قانون» ابنسینا چنان که علامه خود در مقدمه این کتاب مینویسد: «لذا تصمیم گرفتم شرحی بر کتاب قانون ابن سینا بنویسم که دشواریهای کتاب را حل کند و نقاب از چهره معانی آن بگشاید و اعتراضات شارحان را پاسخ گوید و در این شرح، لفظ متن را با شرح منمروج ساختم تا آنکه اصل کتاب از زواید و اضافات ممتاز باشد ...». آغاز این رساله، مطابق آنچه در مقدمه ذکر کرده، در سال 682 هجری قمری بوده است.
شرح کتاب «مختصر الاصول»
شرحی است که علامه قطبالدین بر کتاب «منتهی السئول و الامل فی علم الاصول و الجدل» ابنحاجب در باب علم فقه نگاشته است.
رساله در تحقیق عالم مثال
این رساله حاوی اطلاعاتی است در باره عالم مثال، تحقق معاد جسمانی و کیفیت تجسد اعمال در آخرت
رساله «فعلت فلاتلم»
این رساله در باب هیأت است و علامه آن را بهنام خواجه اصلالدین حسن فرزند خواجه نصیرالدین طوسی به رشته تحریر در آورده است. این رساله را میتوان شرحگونهای دانست بر کتاب «بیان مقاصد التذکره» که به قلم محمد بن علی بن حسین حمازی تألیف شده است.
شرح کتاب «روضه الناظر»
این رساله شرحی است بر کتاب «روضه الناضر» از تألیفات خواجه نصیرالدین طوسی
اعجوبه المسائل
در این رساله علامه در باب طرح چند پرسش و ابهام فلسفی نکاتی را به رشته تحریر در آمده است که شامل مسائلی چون تجسد اعمال، روح لطیفه انسانی، تصورات و تجلیات روح و سر انجام روح حیوانی است.
دره التاج لغره الدباج
شاید به جرأت بتوان گفت که «دره التاج» مهمترین اثر قطبالدین است. «دره التاج لغره الدباج» با «النموذج العلوم» دانشنامهای است فلسفی. علامه این کتاب را در سالهای 705-693 هجری قمری به نام امیر دباج، از امرای اسحاقوند گیلان نوشته است.
کتاب «دره التاج» پس از «شفا»ی ابنسینا مهمترین کتاب جامعی است که در علوم فسلفی (علم اعلی یا الهیات، علم اوسط یا ریاضیات و علم اسفل یا طبیعیات و نیز علم منطق) تألیف شده است و به طور کلی دوازده رشته از علوم و از آن جمله موسیقی را در بر میگیرد.
از دیگر آثار علامه میتوان به رسالات و تألیفات زیر اشاره کرد: (شایان ذکر است که در انتساب برخی از این آثار به علامه قطبالدین در نظر مورخان جای شبهه و ابهام است).
- حاشیه بر کتاب «الکشاف عن الحقایق التنزیل» زمخشری
- فتح المنان فی تفسیر القرآن
- رساله فی بیان الحاجه الی الطب و آداب الاطباء؛ و وصایائهم
- حاشیه بر «حکمه العین» تألیف نجمالدین دبیران کاتبی قزوین
- شرح بر «تذکره نصیریه»
- خریده العجائب
- شرح کتاب «نجات» ابوعلی سینا
- شرح «اشارات» ابوعلی سینا
- مشکلات التفاسیر یا مشکلات القرآن
- مشکل الاعراب
- شرح الاسرار سهروردی
- الشجره فی الهیئه
علامه قطبالدین شیرازی پس از 70 سال تلاش و مجاهدت خستگیناپذیر علمی در تحصیل و تألیف و تدریس و تربیت شاگردان در 17 رمضان سال 710 هجری قمری روی در نقاب خاک کشید. گویند پیکرش را در گورستان چرنداب در کنار قاضی ناصرالدین عبدا... بن عمر بیضاوی به خاک سپردهاند.