1:

شاعري، همين حادثه ساده و جادويي زبان که در مملکت ما همواره در صدر فرهنگ خاص و عام و جزو اولويت‎‎هاي مجالس بوده و از چنان جذابيتي برخوردار است که ‎هر جوان و نوجوان و ميان‎سال جوياي نام -و اين‎روز‎ها جوياي نان- را به‎سوي خود کشانده و به مدد توسعه صد‎ها برنامه، از قبيل انواع جشنواره و مسابقه و نشر و جايزه و حمايت و رسانه و... به‎صورت محفلي براي عاشقان زود رنج و قهرکرده از دنيا درآمده است، هميشه هم به اين سهولت در دسترس نبوده؛ بلکه در شاعري گاه تا سرحد جان مي‎بايست پاکباز بود و سخن نه از باب تفنن که در بهاي جان زد. در تاريخ کم نيستند شاعراني که در ازاي سرودن بيتي، دهان‎شان دوخته شده يا زبان‎شان از قفا در آمده و از ادامه گفتن بازمانده. لاجرم آن‎چه ما از ايشان شنيده‎ايم و مي‎دانيم، همان نيمه کلمات بريده بريده قبل از تيغ سانسور و ساطور بوده است. اگر چه آن دسته شعر‎ها هنوز به کمال فني نرسيده و در حد بيان شعار بوده است، اما به حکم آن‎که سخن دل است، لاجرم بر دل مي‎نشيند. ياد شعر‎هاي مذکور و شاعران‎شان داغي است بر دل ادبيات و داغي بر پيشاني تاريخ.

2:

اگر بوطيقاي شعرنو بر اين است که شعر همه چيز خود را اعم از واژه و زبان و انديشه از جامعه گرفته و در تعاملي دو سويه، همواره روي سخن با مردم دارد. پس محسن پزشکيان شاعري نوگراست.

و اگر انقلابي بودن به‎معناي همراهي و همگامي با مردم و آرمان‎ها و شعارهاي‎شان و پيشقدم بودن در جامعه باشد، محسن پزشکيان شاعري انقلابي است.

و انصافا هيچ اثري به اندازه اشعار انقلابي، قابليت انطباق با نظريات شعر نو را ندارد، اين خصيصه چنان در اين شعر‎ها بروز دارد که گويا نظريه شعرنو بر اساس شعر‎هاي انقلابي طرح‎ريزي شده است.

انقلاب از آن جهت که با امروز جامعه و جهان مرتبط است ناگزير، نوگرا و نوانديش است و از طرفي چون فعالان انقلابي عموما از جوانان هستند، در آثار و اشعار انقلاب، نوگرايي موج مي‎زند و در مقايسه کمي هم قالب‎هاي نو پيشتازند. جوان به واسطه شور و حال و کنجکاوي جواني و همچنين ارتباط و آشنايي با امکانات روز جامعه کار مي‎کند؛ توجه وي به مقوله شعر نيز از اين قاعده مستثني نيست و مقدم بر اين‎ها اساسا شعر اجتماعي فعاليتي جوانانه و شور‎انگيز است.

3:

جاي ديگري هم گفته بودم شاعر انقلاب، شاعر تجربه است، شاعر توليد است شاعر کار و جنب و جوش.

شاعر تجربه، ابايي از تقليد و کپي‎برداري از نمونه‎هاي موفق ديگران و دگرانديشان ندارد؛ او به هر کتاب و منبعي سرک مي‎کشد تا بتواند نقبي به روشناي ايمان و بيان بگشايد.

در ضمن هنوز جوان است و براي جوان بهترين شيوه خوديابي مطالعه نمونه‎ها و دريافت نکات، هر کدام اثري است، در حين همين توجهات، شايد هم بهانه‎اي براي ارتباط با مخاطب آن شيوه پيدا کند.

لذا در کار شاعر انقلاب هم قصيده وجود دارد هم شعر سپيد. هم نيمايي هم غزل هم رباعي هم مستزاد و هم...

ترجمه و ترانه و طنز و نقد هم هست، نمايشنامه و بازيگري هم همچنين و ايضا خوانندگي و نقاشي و طراحي.

براي انقلاب بدون هيچ سفارشي سرود ملي مي‎سازد. حالا بماند که در کنار اين‎ها، شاعر، ‎فعال سياسي هم باشد و اوقاتي را هم در زندان و خيابان و بيابان بگذارند.

شاعر انقلاب از مسير از پيش تعيين شده و الگوي ثابت نمي‎رود، چراکه انقلاب به معناي درهم ريختن الگوهاست تنها قاعده به رسميت شناخته شده از سوي چنين شاعري پيوستگي با ذات حيات و معناي زنده بودن است. او بر آن سر است که؛ شعر مي‎گويم پس هستم! يا به قرائت انقلابي: چون هستم پس شعر مي‎گويم و بايد بگويم.

4:

کارنامه شاعري پزشکيان حاصل 10 سال فعاليت است و در همين دوره نه چندان بلند 5 مجموعه شعر به چاپ رسانده، آن‎هم در روزگاري که نشر به هيج وجه با روزگار ما قابل مقايسه نبود. 5 يا 6 دفتر مجزا که بر خلاف کتاب‎سازي‎‎هاي روزگار ما که نصف هر مجموعه‎اي در کتاب پيشين يا پسين تکرار مي‎شود.

اوج شاعري پزشکيان اشعارش در ‎فاصله سال‎‎هاي 1348 تا 1358 است، اين دهه دوران پرالتهاب‎ شعر معاصر است. روزگار پر آشوب که شعر‎ها اعم از شاعران فرم‎گرا و محتواگرا غالبا رنگ و بوي سياسي و اجتماعي و مبارزه و مقاومت دارند.

در اين دوره کمتر کسي به ويژگي ادبي مي‎انديشد و شعر‎ها بيشتر همان پيام انقلاب و انعکاس خشم و ياس و اميد و ايمان مسأله هنرمند و غير هنرمند است، با اين همه پزشکيان همه توان خويش را معطوف به محتوا نکرده، بلکه در شعر وي جديت و تعصب ادبي نيز نمودار است؛ چنان‎که مي‎توان در همان نمونه شعر‎هاي خام به‎جا مانده از وي نشانه يک شاعر بزرگ را مشاهده کرد.

انسجام و يکپارچگي شعر و تسلط بر زبان و همين‎طور تنوع تجارب و نوآوري در انواع شعر‎ها مشهود است.

آشنايي و شناخت دقيق و تأثير از چهره‎هاي شعر نو در دفاتر شعر وي منعکس است در اشعارش گاه ردپاي سهراب ديده مي‎شود، گاه در جايي صداقت و صميميت فروغ و گاه لحن کوبنده اخوان و يا بيان معترض شاملو.

حالا تمام اين قضاوت‎ها و معيار‎ها را برداريم و قرار دهيم در بافت شعر دهه 40 و 50، عظمت و قدرت پزشکيان دو چندان مي‎شود.

5:

بررسي ديوان پزشکيان نشان مي‎دهد که وي بيش از هر چيز به‎کار انديشيده، اما روزگار چندان دوام نداد تا تجربه‎ها را در سازمان شعري کامل به‎کار گيرد. شعري که دلخواه او و علاقه‎مندان شعر باشد. وي درست زماني رو در نقاب کشيد که تازه مقدمات رشد را پشت سر نهاده و وارد آوردگاه شعر شده بود. چنان‎که سيد حسن حسيني نيز چندان فرصت نداشت و همه عمر شاعري اش در اين تلاش گذشت تا تا سخني را به گوش عالميان برساند. سيد در همان حرکت معنا مي‎شد حرکتي که تنها يک وجه آن شعر بود و جالب اين‎که او هم همه نوع فعاليت فرهنگي کرد. لذا امروزه در نظر نگرفتن زمينه و زمانه فعاليت ايشان و صرف صحبت درباره فراز و فرود شعر اين نوع شاعران دور از انصاف است.

شعر و شاعري چنين کساني را بايد توأمان در يک قالب ديد؛ چنان‎که مثلا آقاسي را. با اين تحليل نوع تلاش وي نيز ذيل عنوان شاعري‎اش تعريف مي‎شود و يا شعرش، نمايانگر شاعري و فعاليت زندگي‎اش تعبير مي‎شود.

انقلاب نگاهي خودکفا و استقلال‎گرايانه دارد؛ لذا شاعرش از هيچ فرو گذار نمي‎کند تا در عرصه‎هاي جهاني کم نداشته باشد. هرچند اين توليد ملي در بسياري موارد هنوز به رقابت‎هاي جهاني راه نيابد اما توليدي بومي است و درد آشناي ميليون‎ها انسان محيط خود و همچنين ريشه در درد سرزمين خود دارد و از هويتي مستقل و خاص مي‎گويد. شايد از اين‎روست که شاعري مثل پزشکيان که درد آشناي قوم و قبيله خويش است شعر به زبان بومي مي‎سرايد که اگر چه نقد‎هاي ادبي بر آن وارد است و خرده‎هاي ادبي بر آن توان گرفت؛ لکن حاوي نکات داغي است که تا هميشه بر دل تازه مي‎ماند و همين رنگ و بو، چهره شعر را‎ تر و تازه نگه مي‎دارد چنان که في‎المثل شعر شاندرو پتوفي بعد از چند صد سال چنين شورانگيز است.

پزشکيان يک حادثه و يک قدم از مسيري است که بايد توسط ديگران ادامه مي‎يافت.

6:

ذات شعر انقلاب، يکپارچه حرکت و جوشش است نه در تصاوير، بلکه در يگانگي شاعر و شعر. شاعر آن‎قدر در پي آرمان خود مي‎رود تا در آن حل و محو مي‎شود و دست آخر، آن را که خبر شد خبري باز نيامد. پزشکيان نيز چنان گرم در اين حرکت بود که کار را از زندان و زندگي گذراند و حادثه رفتن نمادين او که به پيش‎گويي مي‎ماند، گواهي بر اين حرکت است و بيان کننده مقام بلند و شعور شعري و همچنين درک جان پاک انقلابي اوست؛ کسي که در جاده قم در مسير ديدن رهبر انقلاب و زيارت قلب اين حرکت بزرگ از جان مشتاقش در مي‎گذرد. اين قاعده کساني است که بودن‎شان در نبودن است و مصداق اين شعر که هستم اگر مي‎روم‎گر نروم نيستم

او مي‎رود و مي‎ماند و هست.

او مي‎رود

و همچنان در حال رفتن است

از آن شعر‎ها

و کتاب‎ها

چند دهه از آن روز تصادف مي‎گذرد

هيچ خياباني نام وي را نمي‎داند

اما سؤالي که هرگز جوابي براي آن نيافتم هنوز در ذهنم است؛

چرا دوستان شاعرمان تا‎کنون نامي و يادي زشمع مرده به ميان نياوردند و کسي نگفت که جوان افتاد؟