به روزهای پایانی مرداد که نزدیک می شویم، اگر تقویم را نگاهی بیندازیم متوجه می­شویم که روزی به نام روز جهانی مساجد نام‌گذاری شده است.

شاید بتوان گفت اولین مکانی که انسان ساخت همین مسجد بود. بنا به گفته هایی مسجدالحرام را آدم ابوالبشر ساخت و ابراهیم خلیل الله آن را بازسازی نمود.

مسجد را محل سجده خوانده‌اند. با این تعریف و حتی بنا به تعریفی که قرآن کریم ارائه می کند تمام عبادتگاه‌ها و معابد مسجدند. به عنوان نمونه در آیه 21 سوره کهف خداوند از زبان مسیحیانی که برای دیدن اصحاب کهف آمدند ولی آنان را در حالی یافتند که زندگی را بدرود گفته‌اند نقل می کند که آنها گفتند: بر مقبره آنان مسجدی بسازیم که البته همگان می‌دانیم که مسیحیان عبادت‌گاه‌شان را کلیسا می‌نامیدند. از این رو هر جا که اسلام وارد شد معمولاً معابد و عبادتگاه‌های سابق را به مساجد مبدل ساخت. مثل مسجدالاقصی و مسجد قبه الصخره در فلسطین یا مسجد ایاصوفیه در ترکیه.

از قدیمی ترین مساجد دنیا می توان به مسجدالحرام و مسجدالاقصی اشاره داشت که تاریخ ساخت آنان معلوم نیست. اما گفته می شود که بدست حضرت آدم ساخته شده اند و حضرت ابراهیم آنان را مرمت نموده است. هرچند در طول تاریخ بارها ویران شده اند اما نوع مکان به عنوان مکان عبادت و مسجد بودن در طول قرنها همیشه حفظ شده است و تغییر کاربری داده نشده است.

در تاریخ اسلام، اولین مسجدی که بنا می شود، مسجدالنبی است. زمانی که پیامیر اکرم وارد یثرب شد، مسلمانان برای خود عبادتگاه نداشتند پس آن حضرت دستور ساخت مسجد را صادر فرمود. در ساخت این مسجد تمام مسلمین زمان(غیر از مسلمانانی که به حبشه مهاجرت نموده بودند یا به دلایلی نمی توانستند از مکه خارج شوند) شرکت کردند و همه با روحیه و هیجانی والا شرکت داشتند تا اولین فعالیت اجتماعی و بسیج عمومی مسلمین در ساخت این مسجد به نمایش گذاشته شد. در ساخت این مسجد شأنیت‌ها از بین رفت و اولین جهاد فرهنگی در قالب ساخت مسجد توسط پیامبر اکرم بنبیان نهاده شد و آن این بود که همه برابر و برادرند و در امور عام المنفعه و فعالیت های اجتماعی بایستی در کنار یکدیگر باشند. در ساخت مسجد تمام مسلمین از پیامبر به عنوان کسی که از همه بالاتر و والاتر است تا بلال حبشی برده آزاد شده در کنار یکدیگر سنگ بر رو سنگ و خشت بر روی خشت گذارند تا به جامعه اسلامی آینده بگویند که برای ساخت مدینه فاضله و آرمان شهر تنها یک راه وجود دارد و آن این است که تمام آحاد جامعه به یک ایمان نسبت به ساخت آن دست یابند و تمام آنان از بالاترین مقام تا نازلترین آن ها در کنار هم و دست در دست هم به ساخت جامعه و شهر آرمانی همت گمارند. این یگانگی در عرصه های دیگر از فعالیت های اجتماعی در آن جامعه نبوی ادامه پیدا کرد و همین امر باعث پویایی و پیروزی آن جامعه گردید.

مسجد از همان آغاز به عنوان محور جامعه قرار گرفت و در زمان خلفای ثلاثه و پس از آن خلافت امام علی و امام حسن ادامه داشت. هرچند از دوران زمامداری عمرفاروق، روند مسجد محوری در جامعه اسلامی با ساخته شدن کاخ سبز معاویه در شام، شکسته شد، اما تا صلح امام حسن رسمیت نداشت و آغاز روند این دوری به شکلی رسمی از دوران زمامداری معاویه کلید خورد.

مسجد تنها مکانی برای عبادت نبود، بلکه مکانی برای تمام فعالیت های اجتماعی و مردمی بود. به عنوان مثال نقش تالارهای امروز عروسی را هم ایفا می‌نمود و یا در برخی ایام به مکان آموزش نظامی و ورزشی برای مسلمین مبدل می گشت از این رو محراب را به معنای محل حرب یا جنگ نامیدند که هم مکانی برای جنگ با شیطان باشد و هم محلی بود که آموزگار فنون جنگی در آن به آموزش نظامی می پرداخت.

از جمله کارکردهای دیگر مسجد در جامعه مسجد محور زمان پیامبر می توان به محلی برای علم آموزی یا همان مدرسه و مکتب اشاره داشت. همچنین پایه مردم سالاری دینی در آن مسجد نهاده شد و مسلمین در بسیاری مواقع با گرد آمدن در آن مکان به ارائه دیدگاه های خود در قبال مسایل مختلف و مشورت دادن به حاکم جامعه می پرداختند. پیامبر به عنوان حاکم جامعه نیز پس از گرفتن مشورت، بنابه مصالح عموم جامعه و به رای اکثریت جامعه در قبال آن موضوع جامه عمل می پوشاند حتی اگر مخالف نظر شخصی پیامبر بود. همچنین فرهنگ سازی اجتماعی به کمک آحاد جامعه برای ساخت جامعه ای متمدن از جمله دیگر مزایای جامعه مسجد محور بود.

در مسجد کسی بر کسی ارجحیت نداشت و همه در کنار هم و با هم قرار می گرفتند. نمازجماعت به عنوان سمبل فعالیت‌های در مسجد نشان از یگانگی امت در مسجد داشت. برده و ارباب، زن و مرد، کوچک و بزرگ و ... همه دوشادوش هم، یک کلام بر زبان راندن خودبخود باعث می شد تا این یگانگی امت و این شکوه با هم بودنشان را به چشم ببینند و یکدیگر را در راستای ساختن جامعه بی طبقه اسلامی یاری دهند.

این امور را سالهای بعد در سیره ائمه و بزرگان دین شاهدیم که سعی می نمودند این کارکردهای مسجد را حفظ سازند. اما حاکمان و قدرتمندان جامعه که از این یگانگی سودی نمی بردند و آن را مخالف امیال و خواسته های خویش می دیدند سعی نمودند تا مسجد را به انواع مختلف تضعیف نمایند. شاید در این میان به ساختن مساجد بزرگ و زیبا و باشکوه همت می گماشتند اما در کنار آن کاخ هایی بس باشکوه تر و زیباتر می ساختند تا قدرت خود را برخ مسجد بکشند. کاخ سبز اولین کاخی بود که در کنار مسجد ساخته شد. مسجدی باشکوه که روزگاری کلیسایی با شکوه بود، اما معاویه مرکزیت حکومت و مسایل مردم را از مسجد به دارالحکومه ها و دارالخلافه کشاند.

در دوره های بعد اما روند اموی ها حتی از سوی مخالفان آنان همچون عباسیان یا فاطمیان تعطیل نشد، بلکه روز به روز کاخ ها از مساجد دورتر شدند. این تنها راهکار خروج از مسجد نبود، بلکه ساخت رقیبانی برای مسجد که بتوان در آن جا ابراز قدرت نمود، از اوایل دوران عثمانیان شروع شد و خانقاه ها و جاهایی دیگر از سوی عثمانیان و در طرف مقابل از سوی صفویان ساخته شد.

جامعه اسلامی و علمای متعهد، اما در قرون متمادی سعی نمودند تا کارکردهای مسجد را حفظ نمایند حفظ این کارکردها باعث شد تا مساجد به عنوان پایگاه هایی مردمی در نقاط عطف تاریخی مبدل گردند و بزرگترین اتفاقات دینی و مردمی نیز از همین مساجد سربرآورد.

تنها در صد سال اخیر و پس از بیداری اسلامی، مساجد به پایگاه های مهمی مبدل شدند. نهضت تنباکو، نهضت مشروطیت در ایران، جهاد مسلمین با روس در طی جنگ های اول و دوم با روسیه تزاری، انقلاب مردم عراق، تاسیس اخوان المسلمین و انقلاب مصر، جهاد علیه صهیونیسم و مبارزه با کشف حجاب در ایران و ترکیه و افغانستان و آذربایجان و ....

انقلاب اسلامی ایران را شاید بتوان مهمترین اتفاق عصر حاضر دانست که از مساجد شروع شد. با پیروزی انقلاب، امام خمینی مساجد را مهمترین رکن جامعه دانست و مردم را به پر کردن مساجد به عنوان مهمترین سنگر انقلاب دعوت نمود. این رویکرد انقلابی در کشورهای دیگر نیز تاثیر گذارد و حزب الله لبنان را از درون مساجد جنوب لبنان شکل داد. در عراق ، آذربایجان، افغانستان، مصر و ... مساجد کم کم کارکردهای خود را بازیافت. این امر در بیداری اسلامی چند سال اخیر به وضوح قابل تماشا بود.

از این روست که استکبار جهانی و صهیونیسم بین الملل از همان بدو ورودشان به جهان اسلام، سعی نمودند تا مساجد را خلوت نمایند و اگر بتوانند مساجد را تخریب نمایند. آشکارترین این اقدامات را می توان در برنامه های چند دهه اخیر برای تخریب مسجد الاقصی و مسجد قبه الصخره در بیت المقدس دانست که هنوز موفق به این امر نشده است اما به شدت به دنبال این امر است. چندین بار حمله به مسجد الاقصی و اقدام برای تخریب آن از سوی رژیم غاصب صهیونیستی در طول چند سال اخیر از این است.

باشد که با رویکرد مسجد محور در جامعه، جامعه خودمان را به سوی جامعه آرمانی به پیش ببریم.