گردشی کوتاه در کازرون مرا متوجه نکته­ای کرد که لازم دانستم یادداشتی در باب آن بنویسم: تقریبا تمام مساجد جدیدی که در سالهای اخیر در کازرون ساخته و یا تعمیر شده اند، عنوان مسجد جامع را بر پیشانی خود دارند.

به درستی نمی­دانم از نظر هیات امنای مساجد شهر، معنی و ملاک کاربرد کلمه جامع برای مسجد چیست؟ آیا تعریف مشخصی دارد یا امری ذوقی است؟ البته بیشتر به نظر می رسد به خاطر عدم توجه به معنای واقعی این کاربرد در فرهنگ غنی اسلامی، این موضوع به رقابتی نادرست میان مساجد شهر تبدیل شده است.

در گفتگو با برخی از اعضای هیات امنای مساجد این گونه مطرح شد که مسجدی که در هر سه نوبت در آن نماز جماعت خوانده شود مسجد جامع است. اما منشا این تفسیر روشن نیست و منبع معتبری ندارد و حتی عقلایی و منطقی هم نیست. یعنی ممکن است کوچکترین مسجد شهر نیز امام جماعتی داشته باشد که قربة الی الله هرسه نوبت را در طول سالیان دراز نماز بخواند. و یا مسجدی بزرگ امام جماعتش را از دست بدهد و مثلا یک سال بدون امام بماند. آیا در این صورت نام مسجد تغییر خواهد کرد؟

پس معنای واقعی مسجد جامع چیست؟ بدیهی است برای یافتن معنی دقیق و درست هر کلمه می توان در ابتدا به لغت نامه­های معتبر فارسی و عربی مراجعه کرد. مهمترین منابع فرهنگی و تاریخی ما و از جمله لغت نامه دهخدا، و معین و عمید، جامع و مسجد جامع را چنین تعریف کرده­ اند:

مسجدی که در آن نماز جمعه گذارند. مسجد آدینه. مزگت آدینه. مسجد جمعه. مسجد جامع. مصلی. صورت جمع: جوامع (دهخدا)

مسجدی که در آن نماز جمعه گزارند.(معین)

مسجد بزرگ هر شهر که در آن نماز جمعه می‌خوانند؛ مسجد آدینه.(عمید)

این کلمه در لغتنامه های عربی مثل قاموس المعانی نیز چنین آمده است:

مسجد يُصَلِّي فيه المسلمون و يُطلق بصفة خاصَّة على المسجد الذي تُصلّى فيه الجُمعة .

مساجد جامع عملا پایگاه مهم سیاسی در هر دوره بوده اند. در این مساجد خطبه به نام خلیفه و حاکم مسلمین خوانده می شده است. بنابراین جوامع مساجدی بزرگ و شکوهمند بوده­اند که به منظور دربرگرفتن همه جمعیت شهر یا منطقه، از سوی حکومت ساخته می­شده است. این نوع مساجد همیشه مورد توجه خاص معماران و محققان تاریخ معماری قرار داشته است. در منابع معماری نیز این اطلاعات در باب مساجد جامع ذکر شده است:

مسجد بزرگ شهر که در آن نماز جمعه خوانده می شود. در ایران به جای آن اغلب مسجد جمعه گویند.(مصاحب و فرهنگنامه معماری ایران)

مسجد جامع، در معماری دوره اسلامی ایران، به مسجدی گفته می‌شده که در هر شهر برای اجتماع مردم توسط حاکمان تأسیس می‌شده و نمازهای گروهی مهم مانند نماز جمعه و نماز عید در آن اقامه می‌شده‌است و به همین علت در مقیاس بزرگ‌تر ساخته شده‌است. از کاربردهای اصلی مسجد جامع گرد هم آوردن ساکنان یک شهر برای ارتباط با حاکمان بوده‌است. بر خلاف سایر مسجدها، مسجد جامع تنها محل برگزاری نمازهای روزانه نبوده بلکه بیشتر جایی برای اطلاع رسانی حاکمان به مردم بوده‌است.

نماز جمعه: بنابر فقه اسلامی، هر شهر معمولاً تنها یک مکان برای برگزاری نمازجمعه دارد و از همین روی مسجدهای جامع که دارای فضای بزرگ‌تر بوده‌اند جایگاه برپایی نماز جمعه هم بوده‌اند.

نماز عید: نمازهای دو عید بزرگ مسلمانان یعنی نماز عید فطر و نماز عید قربان در مسجدهای جامع یا مصلای بزرگ شهر برپا می‌شده‌ است.

نیز یادآور می­شوم که در طول تاریخ شکوهمند مساجد ایران و کشورهای اسلامی هیچ شهری در یک زمان دو مسجد جامع نداشته است. و اگر مسجد جامع جدیدی به دلیل فرسودگی و یا توسعه فضا ساخته می شده است، معمولا مسجد جدید با تعبیر مسجد نو و مسجد قدیم با تعبیر مسجد کهنه یا عتیق خوانده شده و عملا از جامعیت می­افتاده است. بنابراین اگر بر اساس تعریف اصلی موضوع اکنون بخواهیم در کازرون مسجدی را مسجد جامع بنامیم این عنوان تنها و تنها به مسجد شاه حمزه قابل اطلاق است. یعنی مکانی که در آن نماز جمعه و نماز عیدین همراه با خطبه­های حکومتی و سیاسی برگزار می­شود.

نمی دانم آیا نهادهای ناظر بر مساجد ایران مانند دبیرخانه نظارت بر کانونهای فرهنگی و هنری مساجد نقش و وظیفه­ای در قبال این موضوع دارد یا نه. و نمی دانم آیا اساسا نظارتی بر نامهای مساجد صورت می­گیرد یا نه؟(تماس من با تلفن این مرکز در تهران بی نتیجه ماند). اما به نظر می رسد لازم است تا از تکرار این خطای فاحش که نوعی بی توجهی و سهل انگاری نسبت به تاریخ شکوهمند مساجد در فرهنگ اسلامی است جلوگیری شود.

بی توجهی به این نکته درست مثل این است که به همه امامان جماعت مساجد شهر، امام جمعه بگوییم.

نيز بايد در نظر داشت كه عدم اصلاح اين موضوع در مساجد شهر تبعات شرعي نيز دارد. يعني وقتي در منابع حديثي و فقهي سخن از فضيلت خواندن نماز يا اعتكاف در مساجد جامع آمده است، بنابراين مساجد غيرجامع را جامع ناميدن باعث گمراهي مومنين و محروم ماندن آنان از كسب فيض و ثواب بيشتر خواهد شد.