مرکز بررسی اسناد تاریخی در طول فعالیت خود تا کنون در قالب چندین مجموعه اقدام به انتشار اسناد ساواک کرده که با استقبال گسترده علاقه‌مندان و پژوهشگران مواجه شده است. این کتاب نیز نگاهی به فعالیت‌ها و مواضع سیاسی استاد علی دوانی از نگاه مامورین ساواک در طول نزدیک به دو دهه دارد.

اطلاعات ارزشمندی که اسناد از استاد دوانی ارائه می‌دهند

این کتاب با سخن ناشر آغاز می‌شود. در این بخش می‌خوانیم: «اگر چه زندگینامه استاد با تفضیل و جزئیات تمام در دسترس خوانندگان قرار دارد و ایشان زندگینامه‌اش را با نام «نقد عمر» به رشته تحریر درآورده است، اما مزیت کتاب حاضر نسبت به کتاب‌های دیگر علاوه بر دسته اول بودن اسناد، اطلاعات ارزشمندی است که از طریق منابع متعدد ساواک گردآوری شده و ما را در جریان سخنرانی‌ها، مواضع و فعالیت‌های استاد دوانی قرار می‌دهد. اسناد این مجموعه ناگفته‌های فراوانی را که بر اثر گذر زمان ناگزیر دچار فراموشی شده‌اند، مجددا بازنمایی می‌کند.»

«اسناد این مجموعه علاوه بر نشان دادن چگونگی پیوستن حجت‌الاسلام دوانی به نهضت امام خمینی(ره) به خواننده این امکان را می‌دهد تا مسیر حرکت انقلابی استاد دوانی را در سال‌های پرفراز و نشیب دهه 40 و 50 دنبال کرده و در جریان دیدگاه‌ها و مواضع ایشان قرار گیرد. روند کلی اسناد به رغم برخی اشتباهات منابع ساواک که در ثبت سخنرانی‌های استاد دچار آن شده‌اند، حاکی از شجاعت و اعتقاد استاد دوانی به اندیشه‌ها و آرمان‌های امام خمینی(ره) بوده و بیانگر موقعیت برجسته این عالم بزرگوار می‌باشد. اسناد این مجموعه علاوه بر آشنایی خواننده با فعالیت‌های یکی از چهره‌های شاخص روحانی، در شناخت بیشتر بسترهای شکل‌گیری انقلاب اسلامی و روند مبارزاتی انقلابیون سودمند خواهد بود.»




تعریف ادوارد براون از عهد مشروطه/میانه نداشتن با علامه مجلسی

پس از سخن ناشر مقدمه‌ای شامل زندگینامه و آثار و تالیفات استاد آمده است. در سال 1339، استاد دوانی در مقدمه مبسوط کتاب مهدی موعود (ترجمه جلد 13 بحارالانوار)، به تناسب موضوع به دو مطلب مهم سیاسی اشاره کرد: ارتباط میان ایرانشناسی و مطامع استعماری، پیوند تنگاتنگ میان بهائیت و استعمار. در موضوع نخست می‌نویسد: «ادوارد براون که آن همه کتاب و مقدمه درباره بابی‌ها، ازلی‌ها و بهائیان ایران نوشته، همه از روزنامه‌نویس‌ها و تصنیفات‌سازان عهد مشروطه تعریف کرده است، چرا باید با علامه مجلسی یکی از بزرگترین شخصیت{literal}{{/literal}های{literal}}{/literal} ایرانی، میانه‌ای نداشته باشد؟...

به هر حال آنچه ادوارد براون در مواردی از تاریخ ادبیات ایران و طب اسلامی که تقدم پزشکان ایرانی را در علم طب به سبک زننده و مسخره‌ای شرح داده است و نقطه الکاف که برای تقویت فرقه ازلی و بهائی و حفظ و معرفی آنها به خارجیان و ایجاد اختلاف در داخله ایران نوشته و مخصوصا یک سال در میان ایرانیان خود و سایر رسائل و کتاب‌هایش با آشنایی کاملی که به روحیات ایرانیان داشته نوشته شده است، طوری نقادان منصف و محقق بی‌غرض را بدگمان می‌کند که نمی‌توانند محبت‌های او را نسبت به ایران و ایرانی، واقعی و نشانه صمیمت و بی‌‌غرضی دانسته عاری از هرگونه اغراض سیاسی و شائبه استعماری بدانند.»
 
گردآوری پیام‌ها، اعلامیه‌ها و سخنرانی‌های مراجع در قالب کتاب

در بخشی از زندگینامه دوانی که به پیروزی انقلاب اسلامی نیز اشاره شده آمده است: «با آغاز حرکت‌های انقلابی در سال 1356 که به انقلاب اسلامی سال 1357 منتهی شد، استاد دوانی با زحمت و مشقت زیاد به گردآوری پیام‌ها، اعلامیه‌ها و سخنرانی‌های مراجع، علما، فضلا، طلاب، اهل منبر، دانشگاهیان، احزاب، جمعیت‌ها، فعالان سیاسی، اصناف، و بازاریان و نیز ثبت و ضبط رویدادهای سیاسی کشور پرداخت و نگارش جلد اول نهضت روحانیون ایران را در مهرماه 1357 و نگارش جلد دوم را در اردیبهشت 1358 و نگارش سایر مجلدات را تا رویدادهای سال 1360 و دوره 11 جلدی آن را در همان سال منتشر کرد.»

در بخش دیگری از این زندگینامه می‌خوانیم: نگارش زندگینامه امام خمینی(ره)، آرزوی استاد دوانی بود که هرگز محقق نشد و آن فرصت تاریخی از دست رفت. دلیل آن را بارها استاد دوانی به وضوح بیان کرد. از جمله در یکی از سخنرانی‌هایش اظهار داشت: «بنده که دوره 11 جلدی تاریخ این انقلاب را به نام نهضت روحانیون ایران نوشته‌ام و 35 کتابم فقط شرح حال بزرگان علمای شیعه است، عقیده دارم که بعد از ائمه معصومین (ع) در میان علمای اسلامی هیچ روحانی و مجتهد مقتدر و جامع‌الشرایطی مانند امام خمینی به وجود نیامده است.»



تاریخ‌پژوهی که بیش از 110 جلد کتاب تالیف و ترجمه کرده

از استاد دوانی 110 جلد تالیف و ترجمه و تصحیح باقی مانده است که حاکی از روح علمی و نقاد وی است. در یکی از اسناد همین مجموعه راجع به ویژگی‌های علمی و سبک تالیفات وی آمده است: «آقای دوانی امیدوار است که رشته وعظ و خطابه و تبلیغ به طرز آبرومندی درآید و از صورت کنونی که هیچ مطلوب نیست خارج شود. خود می‌نویسد: در منبر مانند نویسندگی مبتکرم نه مقلد. نه در انتخاب مطلب مقلد کسی هستیم و نه در سخن گفتن شیوه کسی را تقلید می‌کنم و معتقدم هر کس باید مبدع و مبتکر و متکی به نبوغ و استعداد خود باشد. آقای دوانی در شمار فضلا و نویسندگان حوزه علمیه است و علاقه زیادی به مطالعه منابع شیعی و سنی و آثار شرقی و غربی دارد و به همین جهت کتابخانه نسبتا جامعی پدید آورده است که بالغ بر سه هزار جلد در رشته‌های مختلف می‌باشد.»

بخش بعدی کتاب به اسناد، فهرست اعلام، ضمائم و تصاویر پرداخته است.
در یکی از اسناد آمده است:
از: ساواک                                          تاریخ: 10/1/1342
به: وزارت فرهنگ                                  شماره: 1660/330
موضوع: کتاب نهضت دو ماهه روحانیون ایران به منظور دفاع از اصول مقدس اسلام-به قلم علی دوانی
 
مقتضی است مقرر فرمایند چنانچه کتاب یاد شده به منظور چاپ و انتشار قبلا گواهی آن وزارت را اخذ نموده (با رعایت مفاد آن که منافات با شئون سیاسی کشور داشته) مراتب را اعلام فرمایند.
از طرف رئیس سازمان اطلاعا و امنیت کشور.
سرلشگر پاکروان
 کنگرلو
گیرنده:
1660/330
ساواک تهران جهات اطلاع و اقدام مقتضی تحت اقدام باشد 11/1/42
1256

چاپ نخست «یاران امام به روایت اسناد ساواک(حجت‌‌الاسلام والمسلمین علی دوانی)» در 352 صفحه، شمارگان یک‌هزار نسخه و بهای 12 هزار تومان از سوی مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات منتشر شده است.