معرفي يك فرهنگيار (مرحوم محمدمهدي مظلوم زاده)*

علي آني زاده**

چكيده

در فروردين ماه سال 1341 هجري شمسي به همت استاد سيدابوالقاسم انجوي شيرازي، هسته اوليه برنامه راديويي "فرهنگ مردم" پايه گذاري شد . برنامه اي دو سويه كه منابع اصلي آن از سوي شنوندگان و مخاطبان آن تأمين مي شد.  مخاطباني از شهرهاي بزرگ تا دورترين ده كوره هايي كه امواج راديويي به زحمت به انجام مي رسيد.  اين شنوندگان تحت آموزش هاي مركز فرهنگ مردم، اصول صحيح گردآوري آداب و رسوم زادگاهشان را فراگرفتند و بعدها در قاموس واحد فرهنگ مردم "فرهنگیار" نام گرفتند.

بعد از انقلاب اسلامي مركز فرهنگ مردم از بخش توليد جدا شد و به عنوان قديمي ترين بخش پژوهشي سازمان به مركز تحقيقات صدا و سيما پيوست. هم اكنون يكي از قسم ت هاي اين واحد، "قسمت فرهنگياران" مي باشد كه به آموزش مكاتباتي فرهنگياران جوان و تحصيلكرده و نيز فرهنگياران سپيدموي و خردمندي مي پردازد كه با گذشت 45 سال، مشتاقانه با واحد همكاري دارند.

فصلنامه فرهنگ مردم به پاس قدرداني از زحمات اين ياران باوفا و انتقال تجارب ارزشمند ايشان در هر شماره به معرفي يكي از اين فرهنگدوستان خواهد پرداخت . اين شماره به شرح زندگي و فعاليت هاي علمي مرحوم محمدمهدي مظلوم زاده، فرهنگيار ديار كازرون مي پردازد.

روش تحقيق ، اسنادي است و بر اساس مكاتبات، دستنوشته ها و آثار چاپ شده مرحوم محمدمهدي مظلوم زاده تقرير شده است.

كليد واژه ها: فرهنگيار، واحد فرهنگ مردم، محمدمهدي مظلوم زاده.

مقدمه

اين نسخه يادگار تقديم مي شود به تمامي راويان صديق و دلسوخته و گردآورندگان خوش ذوق و فرهيخته اي كه عمري را به جمع آوري فرهنگ ديار خود سر كردند؛ به جماعتي كه روزان وجب به وجب خاك زر ايران زمين را كاويدند و شبان به "نجوا"های عاميانه راديو، آرام گرفتند و از آن خيل به مردي از محلَه چُهابي كازرون؛ به محمدمهدي مظلوم زاده، كه مظلوم آمد، مظلومانه زيست، در مظلوميت حسين نوشت و مظلومانه هم رفت، به مردي كه اگر چه "پاي پيمودن نداشت اما آفاق و انفس را با پای دل مي پيمود و كوچه پس كوچه هاي شهر را در مي نورديد و هر جا بويي از آداب و رسوم مي آمد با جان بر صفحه هايي به سپيدي دل مي نگاشت"[1] و در نهايت به استاد سيد ابوالقاسم انجوي شيرازي كه اگر چه سال هاي سال گذشته اما در امتداد انديشه او و اجابت خواست قلبي اش، اين نسخه فراهم آمد. اميدوارم چنان باشد كه او مي خواست.

مكاتبات بين مرحوم انجوي شيرازي و محمدمهدي مظلوم زاده

استاد سيد ابوالقاسم انجوي شيرازي سر حلقه دلسوختگان فرهنگ عامه در نامه اي به تاريخ چهارشنبه 22/2/1355 به محمدمهدي مظلوم زاده چنين نوشت:

"... در فكر هستيم به اميد خدا يك مجله مانندي تأسيس كنيم براي فرهنگ مردم، نظرم اين است كه اگر آن نشريه راه افتاد و خواستيم مطلبي از كازرون و مظلوم زاده چاپ كنيم، شرح زندگي او و معرفي مختصر شهر را داشته باشيم . عكس هم كه خواستم براي همين منظور است . منتها شما كه با خلق و خوي مخلص آشنا هستيد مي دانيد كه هيچگاه كار نشده يا كاري كه در نظر است بشود، حرفش را نمي زنم چه بسا كه نشد و فكر ما عملي نشد . به اين سبب همين فكر ايجاد نشريه را هم سربسته در همان نامه چاپي بيان كردم. پس معرفي شهر را با اين منظور تهيه كنيد".

در تاريخ 8/12/55 از كازرون، محله چُهابي، سر كوچه بن بست حاتمي، پلاک 23 نامه اي به راديو تلويزيون ملي ايران، و اقع درميدان ارگ رسيد كه دربرگيرنده زندگي نامه محمدمهدي مظلومزاده بود با اين مضمون:

"زندگي من...  چرا زنده ام؟!

مخلص در شب دوم فروردين ماه (نوروز) سال 1327 شمسي (2507شاهنشاهي) در كازرون به دنيا آمده ام.  در سه چهار سالگي مرا به كتُّو (:koottoمكتب) فرستادند. ابتدا كه سِنْد (سّن) و سالم كم بود ، مرا پيش آباجي گذاشتند . آباجي من زني سيده و ديندار و اصلاً اهل نجف اشرف بود و به خاطر ازدواجش با يك نفر كازروني سال ها در كازرون، مي زيسته و الان دوره پيري را مي گذراند. از ميان شاگردهايش فقط من يكي پسربچه بودم و بقيه دخترهاي درشت و گاهي دم بخت بودند كه اغلب آنها مثل من درس قرآن(جزو) ابجد و هوز مي خواندند. اكثر آنها كارهاي دستي مثل رووار چيني ( :Ruvârرووار رويه گيوه و مَلْكي) و كارهاي خانه داري ياد مي گرفتند. بيش از يك سال نزد او بودم و بعد مرا روانه مكتب خانه پسرانه كردند و تا هفت سالگي نزد مكتب دارهايي مثل آقاي اصغر كوهي (مدير دبستان ملي راهنما) كه كارش را با مكتب داري شروع كرده بود و همچنين شيخ ماشاءالله ماندم و به درس قرآن و خواندن و نوشتن پرداختم و تا هفت سالگي كه مرا به مدرسه گذاشتند، مي خواندم و مي نوشتم و به همين جهت در طول تحصيل جزء دانش آموزان ممتاز بودم . در كلاس دوم دبستان بودم كه پدرم را از دست دادم و از داشتن چنين نعمتي محروم شدم . پدرم كربلايي نصرالله مظلوم زاده مردي ديندار و سرشناس بود . او مدتي در كازرون و سپس در "مالکی" (:mâlekiنام قديم نورآباد ممسني) مرکز "شولستان" (ممسني فعلي) به شاطري و بقالي اشتغال داشت، سرانجام در همانجا (مالكي) از جهان چشم پوشيد و جنازه اش را طبق وصيتش به كازرون حمل و در قدمگاه خضر نبي(ع) نزديك قدمگاه حضرت عباس(ع) در كنار مادرش دفن كردند.

من از هما ن كودكي احساس مي كردم كه غمي سنگين مرا رنج مي دهد و به همين علت هميشه حساس بودم ، آنچنان كه كوچكترين ناراحتي كه براي ديگران پيش مي آمد باعث تأثر من مي شد و مرا به فكر وا مي داشت، حتي وقتي مي ديدم مراسمي كه با شور و هيجان برگزار مي شده ديگر از گرمي آن كاسته شده يا ديگر آن مراسم برگزار نمي شود؛ وقتي مي ديدم رسومي بيگانه جايگزين مراسم اصيل ديارم شده؛ وقتي بچه ها را مي ديدم كه به جاي بازي هاي محلي  كه خود ما در كودكي و نوجواني انجام مي داديم با بازي هاي نامتعارف كه مال ديار ما نبود اوقات خود را تلف كنيد؛ وقتي مي ديدم عروسي و ختنه و جشن ها و اعياد و رفتن به زيارتگاه ها و انجام آداب و ترتيباتش نسبت به گذشته نه چندان دور فرق كرده؛ وقتي انساني را مي ديدم كه سالها تلخي و شيريني زندگي را چشيده و با گنجينه اي از معلومات عاميانه مانند قصه و مثل و ترانه و چگونگي آداب و رسوم و خاطرات تلخ و شيرين دوران حيات كه در سينه داشت مي مرد و زير خاك مي پوسيد؛ وقتي مي ديدم قنات هايي كه سال ها آب در آنها جريان داشت كه مردم از آب آنها براي آشاميدن و رختشويي و زراعت استفاده مي كردند، خشك مي شدند، وقتي اوضاع شهر تغيير مي كرد يا زيبايي ها يي كه ساختمان ها و بناها و آثار گذشته داشت دگرگون مي شد؛ وقتي عادات و اخلاق و رفتار مردم با گذشتگان فرق مي كرد (به خاطر تقليد و چشم و ه م چشمي) و خلاصه شهري كه سال ها پيش لقب شهر سبز به خود گرفته بود و داراي آب ها و رودخانه ها و باغ ها و ديدني ها بود، به سرعت همه اين امتيازها را از دست مي داد، و ... همه و همه برايم عقده اي شده بود و رنجم مي داد و سخت افسرده ام مي كرد و مرا در انديشه اي عميق و غم آلود فرو مي برد.  به طوري كه از زندگي بيزار و از جان خود هم سير مي شدم. اين غم و اين انديشه از وطن دوستي و انسان پرستي سرچشمه گرفته بود و مرا به حد جنون رسانده بود، به طوري كه بي پرده بگويم به امراض روحي دچار شده بودم.

در يكي از روزهاي بهاري سال 1346 بود كه داشتم به راديوي يكي از بستگان گوش مي كردم، اتفاقاً راديو شيراز برنامه (فرهنگ عاميانه) پخش مي كرد. از اين برنامه كه اولين بار بود مي شنيدم، خيلي خوشم آمد . خوب گوش مي كردم، ديدم مطالبش همان چيزهايي است كه از ميان رفتنش سخت آزارم مي دهد و آزرده ام مي كند! در آخر برنامه نشاني ذكر شد . فوراً يادداشت كردم و براي بار اول با مقداري مثل و ترانه و عقيده قاطي پاتي و در هم روي كاغذ آوردم و به نشاني فرهنگ عاميانه )فرهنگ مردم فعلي) فرستادم و همكاري ام را شروع كردم، اما متأسفانه هنوز جواب آن را دريافت نكرده بودم كه برايم سانحه ناگواري پيش آمد كه هنوز با آن دست و پنجه نرم مي كنم و به دردي مبتلا هستم كه به قول مردم نصيب گرگ بيابان هم نشود… .

من دچار سرسام و ناراحتي شديدي شده بودم اعصابم خرد شده بود – چه مي كردم و چه مي گفتم و كجا مي رفتم، هيچ نمي فهميدم و اين ندانستن ها و حواس پرتي ها باعث سقوط من در چاهي به عمق بيش از بيست بالا  :Bâlâ)هر بالا برابر است با قامت انسان معمولي) شد. آن روز هنگام ظهر دهم مرداد ماه 1346 بود كه توي چاه سقوط كردم – مي گويند من خودم دست به اين كار زده ام، اما خودم به خاطرم نمي رسد ، زيرا همان طور كه گفتم هرچه مي كردم نمي فهميدم فقط وقتي به هوش آمدم كه روي تخت بيمارستان افتاده بودم. هيچ جاي بدنم سالم نبود و حتي مهره هاي پشت (ستون فقرات) من شكسته و مغز حرام (نخاع) آن آسيب ديده بود . فلج شده بودم كه هنوز هم فلج هستم. خلاصه بعد از 24 ساعت بستري مرا به شيراز بردند و در بيمارستان سعدي بستري شدم و كمرم را جراحي كردند و بعد از دوازده روز مرا به اميد خدا مرخص كردند و كسانم نا اميدانه جنازه ام را به كازرون حمل و در گوشه منزل دفن كردند، ببخشيد بستري كردند كه هنوز هم بستري هستم – خداوند مرا رحمت كند – حالا در اين مدت ده سال چه رنج ها و دردها و گوشه و كنايه ها و غيض و تعرض و ناراحتي كه از ناحيه بدنم و كسانم و ديگران ديدم و شنيدم بماند كه ذكرش بيهوده و نابجاست . اما از هر چه مي رود سخن دوست خوشتر است : چند روز از بستري شدنم گذشته بود كه اولين نامه استاد انجوي شيرازي با امضاء (نجوا) به دستم رسيد . نامه به خط خود ايشان بود و مرا به ادامه همكاري وادار مي كرد.  خوشحال شدم و با اينكه مثل تخته سنگي به زمين چسبيده بودم ، اما شوقي در من ايجاد شد كه به هر طريقي شده به گردآوري فولكلور كازرون بپردازم – بله اگر كسي بخواهد كاري انجام شود ولو اينكه مقدور نباشد حتماً ميسر مي شود و موفق هم مي گردد – من نيز از آن پس با همان حال بيماري و خوابيده در اوقاتي كه هوش و حواسم بجا بود ، آنچه مي دانستم و مي شنيدم و مي پرسيدم روي كاغذ يادداشت مي كردم. استاد انجوي و دستيار فراموش نشدني اش شادروان نصرالله يگانه از راهنمايي و ارشاد دريغ نمي ورزيدند. به همين علت روز به روز مطالب به تر و جامع تري جمع مي كردم. تا جا يي كه پي بردم آنچه سال ها به خاطرش افسرده مي شدم، چيزي جز زندگي عاميانه مردم (فولكلور) نيست . با خودم مي گفتم حال كه آداب و رسوم ديارم به تدريج از ميان مي رود، بجاست كه آنها را يادداشت كنم تا لااقل چگونگي آن روي كاغذ بماند ، شايد روزي به ثبت برسد و اين عشق و تشويق هاي استاد انجوي و شادروان يگانه مرا بيشتر به پژوهش و گردآوري و اميداشت. هدفم جز جمع آوري فولكلور كه از دستبرد زمان مصون بماند ، چيز ديگري نبود، هيچ وقت به فكر ذكر نام و مطلب در برنامه و جايزه و اين جور چيزها نبودم .اصلاً من در آن موقع راديويي نداشتم كه با آن گوش كنم . كم كم داشتم از خواب عميقي كه سال هاي پيش رفته بودم ، بيدار مي شدم و به اشتباه خودم (يعني بيزاري از زندگي و خودكشي) پي مي بردم، اما عشق به احياي آداب و رسوم و زندگي مردم (يعني بر روي كاغذ آوردنش) – با اينكه روز به روز به مرگ نزديك تر مي شوم – زنده ام مي داشت و مي دارد و روز به روز از اندوه دلم مي كاست و مي كاهد. منتشر شده در پایگاه جامع خبری و تحلیلی کازرون نما