به گزارش کازرون نما: دکتر محمد عارف متولد کازرون، پژوهشگر برتر دانشگاه های ایران، دارای درجه دکتری تخصصی انسان شناسی هنر از آکادمی علوم ملی ارمنستان است. ایشان نویسنده نه عنوان کتاب منتشره و بالغ بر شصت مقاله علمی پژوهشی در مجلات معتبر خارجی و داخلی ست. فیلم های اکران شده ی " آیه های زمینی" و "ساحل پریشان" از نوشته های ایشان است. محمد عارف با فیلمنامه سینمایی "روز تولد تو" نامزد دریافت جایزه قلم طلایی بین المللی سینمایی نیز گردیده است. گفتگوی زیر متن مصاحبه اختصاصی ایشان با نشریه "حریم امام" [1] حرم مطهر امام خمینی(ره) می باشد

1ـ تعريف سينماي معناگرا چيست؟

سينماي معناگرا، يكي از قالب هاي سينمايي پس از انقلاب است كه به رغم كوشش هاي فراوان سينماگران و متوليان فرهنگي ايران، هنوز نتوانسته آنچنان كه بايد راه خود را پيدا كند و به يك بخش مستقل از فستيوال ها و گونه هاي هنري سینمایی در ايران تبديل شود.

بنياد سينمايي فارابي نيز در آغاز پيدايش اين نوع نگاه در راستاي تثبيت معنا، در اين تحت عنوان سينماي معناگرا به اهتمامي همه جانبه دست زد اما تا امروز اين نوع نگرش از مردم به سينما و از سينما به مردم جامه عمل پوشيده است.

سينماي معناگرا به لحاظ محتوايي چيزي بين دين و فرا واقعيت هاي قابل درك روحاني است.

2ـ ابزار هنری مورد نیاز این گونه از سینما در ایران چیست؟

هرگز اين واقعيت محسوس را نبايد فراموش كرد كه هنر و ابزارهاي هنري از كارآمدترين امكان براي تجلي معنويت در زندگي بشر است. هنرهاي هفت گانه از اركان اساسي انتقال مفاهيم معنوي و معناگرا از ذهن به عين و از سر به دل مخاطب به شمار مي آيد. بنابراين بهترين شيوه نشر معنويت با زبان هنر و اشكال گوناگون هنري است. كما اینکه سينما به عنوان يكي از بهترین ابزارهای هنری و در واقع باید اذعان نمود که سینما بليغ ترين و رساترين شاهراه تبادل آثار و انديشه بين هنرمند و مردم است. اين دو ضلع نيز با تكيه بر يك ضلع ديگر بنام تكنيك اين امكان را ميسر و گسترش مي دهد. مثلث: تكنيك ـ محتوا ـ مردم.

3ـ آیا اساسا ما می توانیم معنویت را به اشکال مردم پسند هنر وارد کنیم؟

البته اين امكان موجود هست، كما اينكه بسياري از فيلم هاي توليد داخل يا خارج از كشور همين شيوه را برگزيده اند مانند فيلم سينمايي «محمد رسول الله» كه مصطفي عقاد آن را ساخته و همواره در صدر فيلمهاي سينمايي معناگرا در جهان به شمار مي آيد. فيلمي كه هم به دين پرداخته و همه به مردم اما در لابه لاي کشمکش ها و ساختار روان و ملموس داستاني فيلم كه مخاطب عمومي را جذب قصه و ديالوگ هاي ماندگار كرده، به انتقال مفاهيم روحاني از طريق نشانه ها و معناهايي پرداخته است كه براي تغذيه روحي رواني مخاطب جهاني خود مد نظر داشته و در این راه موفق هم عمل کرده است.  

فيلم «محمد رسول الله» به کارگردانی مصطفی عقاد به طور غير مستقيم، خطوط رنگارنگ دين مبين اسلام را لحاظ كرده، ضمن اينكه با زبانی ساده به بيان ديالوگ هايي مردمي اهتمام ورزیده و موجب تجلي معنويت از طريق سينماي دين پژوهي در جهان گرديده است. اين نوع نگاه علاوه بر رعايت جلوه های بصري به نافذترين روش انسان شناسي رفتار شناختي نيز مبدل شده است.

مخاطب مصطفی عقاد در فیلم محمدرسول الله، بدون تاكيد و بدون دريافت حس فشار به معنويت موجود در فیلم از طریق نمادها و نشانه ها و تمثيلاتی که در فضاي زندگي نبي اكرم(ص) پرداخته شده، پي مي برد. این تماشاگر نه تنها در ساعاتي كه در سينماست بلكه ساعت ها، هفته ها، ماه ها و سال ها با آن نشانه ها به خودسازي و ایجاد جنبه های آرامش بخشي در روح و روان خود و جامعه پیرامون مي پردازد.(منتشر شده در سایت خبری – تحلیلی کازرون نما)

4ـ سینمای معنویت گرا از چه کارکردهایی برخوردار است؟

سينماي معناگرا  اساسا رک گويي نمي كند، شعار نمي دهد، دستور نمي دهد، دروغ نمي گويد، خود را دستمايه جلوه هاي ويژة زودگذر نمي كند. سينماي معناگرا چيزي بين سينماي مستند با سينماي فراعيني سير مي كند. سينماي معناگرا انسان را با هستي با ذات مقدس خدا آشنا مي كند. سينماي معناگرا از ماده براي ماده، نور و روشنايي و آ‌گاهي مي آفريند. سينماي معناگرا به كشف و شهودي روحاني براي امنيت و بقاء و پيشرفت بشر مي پردازد.

5ـ میزان موفقیت این نوع از سینما با سینماهای مشابه به چه میزانی ست؟

اين سينما مي تواند به درازاي عمر بشر، عمر كند و هرگز تمام نشود مشروط بر اينكه آلوده به حقه ها (تروكاژها) و ابزارهای فشار براي جذب مخاطب به هر شكلي نشود. سينماي معناگرا سينماي دشواري نيست، اما ماندگار است. سینمای معناگرا چنانچه جایگزین سینمای شعار و غلو و عوامفریبی بشود یقینا مخاطب خود را پیدا خواهد کرد و چنانچه مخاطب خود را یافت رهایش نمی کند یا به تعبیری دیگر مخاطب سینمای معناگرا چنانچه به این گونه از سینما اعتماد کرد دیگر رهایش نمی کند.

6ـ به نظر شما کی و به چه شکلی مورد اقبال مخاطب عمومی قرار می گیرد؟

بسياري از تماشاگران دائمي سينما هنوز بدنبال كشف معناهايي از فيلم سينمايي «رنگ خدا» اثر مجيد مجيدي هستند. سينماي معناگرا لزوما ديني نيست. سينمايي است كه انسان زميني را با ابزارهایی زميني به كمال مي برد و به امنیت خاطر می رساند و مخاطب را در جايگاهی جديد نگه مي دارد. سينماي معناگرا را مي توان سينماي تكامل گرا هم ناميد.

رسد آدمي به جايي كه به جز خدا نبيند

7ـ رهبر معظم انقلاب می فرمایند: "هر اندیشه ای که در قالب هنر نگنجد ماندگار نخواهد شد". توضیح شما چیست؟

و در جايي ديگر نيز فرموده اند: "تا هيچ تفكري با هنر آميخته نشود در تاريخ ثبت نخواهد شد".

همچنين درباره تئاتر و جايگاه نمايش نيز رهنمود جاودانه اي ارائه كرده اند "تئاتر منبر است بلكه فراتر از منبر" در حقيقت اين دو رهنمود از آغاز انقلاب مقدس اسلامي سرلوحه فضاهاي هنرهاي نمايشی كشور شده و موجب آرامش هنرمندان براي خلاقيت، پيشرفت و  اقتدار وضعيت هاي نمايش در سالن هاي تئاتر به عنوان هنري جامع گرديده است. بي سبب نيست كه خداوندگار زيبايي ها را در جهان به عنوان نخستين و آخرين كارگردان آفرينش مي شناسند. بنابراین انسان مقلد با ایجاد تن پوش هنر بر هر اثری موجب جذابيت، نفوذ و پذيرش ذهني مخاطب خاص و عام مي گردد. یافته ها نیز نشان می دهد که تنها راه تاثيرگذاري هر انديشه و تفكري استفاده از ابزارهاي متناسب هنري است. هنرهاي هفت گانه اي كه با بشر خلق شده و تا بشر هست خواهد بود.

8ـ آیا به جز ایران در کشورهایی دیگر از جمله اروپا و امریکا با این نوع سینما یعنی معناگرا سروکار دارند یا خیر؟

اين نوع سينما لزوما ایرانی و اسلامی نیست. سینمای معناگرا فرادینی و فرازمینی ست. بنابراین در جهان هنرهای نمایشی نيز داراي كاركردهاي پنهان و آشكاری است که بشر را از زمین به آسمان می رساند. شرط رسیدن به آسمان، دل کندن از زمین است بنابراین تفاوتي نمي كند كه خاستگاه آن كجاست. سینماي معناگرا، مكان و زمان را كنار زده است. انسان عصر حاضر که به عصر سرگشتگی و حیرانی و ریتم سریع شناخته شده، نيازمند معنويت، آرامش و امنيت الهي است. مردم دنيا به روشني از سينماهاي حقيقت جو و معنا گرا استقبال مي كنند. سينماي معناگرا با زبان مردم دنيا حرف مي زند و اتفاقا فرامكاني و جهانی است. سينماي معناگرا به دنبال صداقت و روشني و حقيقت گويي است. بنابراين سوژه ها و ایده هایش و حتی تولیداتش نیز گاهي از ذهن يك كارگردان مولف سينمايي يكي از كشورهاي جهان عبور مي كند.

ما در عصر سرگشتگي بشر زندگي مي كنيم. عصری که نه تکیه بر گذشته دارد و نه نگاهی ژرف به آینده. بنابراین سرگردانی و درماندگی لاینفکی تار و پود بشر را فراگرفته است. با این حال چگونه می توان با معیارهای دینی خاص یا کشوری خاص یا قوم و مردمی خاص یه بشر درمانده ی مکان نشناس جهان خط فکری برای فردایی بهتر داد؟ يافته هاي پژوهشي انسان شناسي فرهنگي جهان نشان مي دهد كه تمام مردم دنيا منتظر حضور خدا در زندگي خود هستند. از سوفوکل و اریپیدوس گرفته تا ساموئل بکت فرانسوی عصر حاضر با نمایشنامه در انتظار گودو. مردم دنيا با ياد خدا و عدالت خواهي خدا آرامش مي گيرند. معناگرايي به عنوان نماد مي تواند موجب برآورده شدن نياز مردم جهان شود. سينماي معناگرا اگر به درستي بيان شود همه مردم دنيا را به خود جلب مي كند.

سينماي ايران نيز در جهان از جايگاهي نسبتا خوب برخوردار است اما حفظ جايگاهش مقطعي است. سینمای انسان شناسی بوم شناختی ایران از سینمای معناگرای ایران پیشی گرفته است.  با این حال تعدادي فيلم از سینمای ايران، ژاپن، روسيه، فرانسه، مغولستان، ايتاليا، آمريكا و انگليس اين كشورها را از علمداران سينماي معناگرا در جهان به شمار آورده است.

9ـ پس موانع موجود بر راه این امر چیست؟ چقدر با استقبال تهیه کنندگان و نویسندگان و کارگردانان ایران مواجه شده است؟

سینمای معناگرای ایران در حال حاضر از فقر کیفی و کمی برخوردارست و به دليل دشواري پژوهش و نگارش اين نوع از سينما، متاسفانه از طرف سينماگران نیز كمتر مورد استقبال قرار گرفته است. همين دشواري و زمانگير بودن نوع مطالعه در اين باب موجب دوري مردم از سينماي ناب معناگراي ایراني شده است در حاليكه اگر به درستي تعريف شود بيش از فيلمهاي كمدي(طناز) در بين مردم ايران جايگاه مي يابد. البته فیلم سینمایی محمدرسول الله مجید مجیدی نیز با همه کوشش ها و هزینه هایی که در بر داشته، نتوانسته حتی به عنوان سینمای دینی روایتگر بار معنایی دین مبین اسلام از منظر سینما با تکیه بر تولد و زندگی آخرین پیامبر خدا باشد. به تعبیری روشن تر، فیلم مجید مجیدی نتوانست تماشاگر عوام را با خود همراه کند و نه تماشاگر خاص. تماشاگر با هیچ کس تعارف ندارد. نخستین وظیفه ی هر فیلمساز هنرمند این است که بی تعارف باید مخاطب شناس باشد. در واقع هنرمند باید همواره انسان شناس باشد. چون مخاطب وی(مردم) تکنیک های بی محتوا یا محتواهای بی تکنیک را نمی پذیرد. (منتشر شده در سایت خبری – تحلیلی کازرون نما)

10ـ چرا در فیلم ها و سریال های تلویزیونی معمولا مذهبیون را قشری ضعیف از جامعه و یا به اصطلاح پایین شهری به تصویر می کشند؟

چون آن دسته از فيلمسازان غالبا پژوهش های انسان شناسی نمي كنند و پژوهشگران انسان شناسي غالبا فيلمساز نيستند؛ بنابراين سطحي نگري فيلمساز موجب تحليل سطحي و در نتيجه مغايرت هاي اينچنيني را در پی دارد. در واقع این نوع نگاه در سینمای مشتند معناگرا جایگاه ندارد چون در سینمای معناگرا انسان انسان است به دور از جاه و پول و قدرت های اجتماعی.

11- چرا در مثبت نشان دادن یا منفی نشان دادن اشخاص نمایشی اغراق می شود؟ آیا واقعیت گرایی در سینما لطمه به سینما می زند؟

دقيقا اين پرسش شما پاسخ اصلي اين گفتگو است كه چون اغراق صورت مي گيرد مخاطب گريزي هم در پي خواهد داشت. متاسفانه پیش از سینماگران یا هنرمندان، متوليان فرهنگي ايران موجب غلوگويي در هنرها و بویژه در هنرهای نمایشی از جمله سينما شده اند. شكست سينماي دفاع مقدس هم به خاطر اغراق خواهي متوليان فرهنگي و مديران هنري كشور بوده است. متولیان فرهنگی ایران هنوز هم اصرار دارند که سینما و تئاتر ایران مبتنی بر پیروزی رزمندگان دفاع مقدس باشد و به هیچ عنوان نمی خواهند بدانند که واقعی نشان دادن دشمن موجب بزرگتر شدن رزمندگان ایران می شود. هنوز اصرار دارند که پایان تمام سینما و تئاتر ایران خوش باشد. خب این طبیعت انسان است که از غلو و بزرگ نمایی دوری کند. مسلما اگر فیلم هایی درباره کربلای چهار ساخته شود ایرانیان بیشتر به شهدا و رزمندگان خود عشق می ورزند. اگر اقتدار نظامی عراق که تمام دنیا را پشت خود داشت نشان داده شود مردم ایران دلباخته و مرید سرداران هشت سال دفاع مقدس می شوند.

12ـ این دیدگاه تحلیلگرایانه شما را فعلا تا همینجا در اختیار داشته باشیم، اگر موافقید باز هم برگردیم به سینمای معناگرا و نتایج حاصل از این گفتگو؟

بله موافقم.

13- تکنیک و تکنولوزی تا چه حد می تواند سینمای معناگرا را پوشش دهد؟ سینمای معناگرا در کدامیک از چرخه های هنر برای هنر و هنر برای مردم جایگاهی امن تر دارد؟

مسلما سه ضلع تكنيك، محتوا و مردم اگر در هر امر هنري رعايت شود هميشه جاودانه خواهد شد. این مثلث لزوما مربوط به سینما نیست. در شعر و موسیقی و نقاشی و تئاتر و رمان و معماری و گرافیک و دیگر هنرها نیز صدق می کند. اشكال اساسي اغلب آثار هنري این دهه در اين است كه يا به شدت تكنيكي اند (محتوا يا مردم كمرنگ مي شوند) يا به شدت محتوايي ساخته شده (تكنيك و مردم فراموش مي شود) يا به شدت عوام پسند ساخته مي شوند(تكنيك و محتوا ناديده گرفته مي شود) بنابراين راز موفقيت هر اثر هنری در هر دوره ی تاریخی و در هر مکانی از زمین، در رعايت سه ضلع تكنيك، محتوا و مردم است.

14ـ آیا فضای هنری نسبت به سایر عرصه ها فضایی آزادتر است؟ یعنی آنچه از دور می شنویم در باره هنرمندان صحت دارد؟ البته داوری در این زمینه نداریم. صرفا پرسش است.

اتفاقا اگر با دوربين حقيقي به ديدن جامعه بزرگ ايران نگاه كنيم متوجه برتري فضاي هنر نسبت به ساير فضاها خواهيد بود. اخلاق سياسي، اخلاق ديني، اخلاق اقتصادي و اخلاق اجتماعي دچار تزلزل شده است. دروغ و دروغگویی و ترور شخصیتی به روشنی رایج شده است ولی با همان ابزار پوشش داده می شود تنها قشری که تن پوش مستتری ندارد هنرمند است. بنابراین هر افتی در دهكده كوچك هنر نمود پيدا مي كند. هنرمندان بي سلاح ترين قشر اجتماعي اند و همواره مورد مواخذه قرار مي گيرند. از سویی دیگر چون هنرمندان نقش آينه را دارند مرتب توسط هر فردی شکسته می شوند. برخی از افراد چون خود را در آينه مي بينند به جاي اصلاح خود به شكستن آينه اهتمام مي ورزند. با این حال جامعه هنری مانند سایر جوامع خوب و بد دارد.

15ـ  مانع یا موانع بزرگ سینمای معناگرا چیست؟ برای حل و انجام آن چه باید کرد؟

بازخواني، نشر، تبيين و حمايت همه جانبه از سينماي معناگرا موجب موفقيت اين سينما در ايران و جهان مي گردد بنابراين سلایق مديريتي یکی از موانع سخت و دشوار این گونه از سینما در متوليان فرهنگي هنري به شمار می آید. دسته بندي مديران و اجراي سليقه هاي جناحي يا گروه هاي به اصطلاح سياسي كه بر کرسی مراكز سينما و هنر مي نشينند بدترين مانع براي پيشرفت سينماي معناگرا و یا حتی معنوي است. سي و هشت سال از عمر انقلاب اسلامي مي گذرد اما هنوز سي و هفت اثر جهاني معناگرا توليد نشده است حتي سه اثر ايراني كه در جهان بي سياست مطرح و جاودانه شود، هم توليد نشده است. در زمينه تئاتر معناگراي ايراني نیز بدتر از سينما عمل شده است.

16ـ از حضور معنویت های کاذب هم در سینما بفرمایید. وقتی مدیران سینمای هالیوود یا سینماهای کاذب جهان، شیطان پرستی را به عنوان یک دین تلقی می کند آیا سینمای معناگرای مورد نظر شما می تواند با آن مقابله کند؟ حد و رسم(حدود) سینمای معناگرا چیست؟

مسلما وقتي در جهان با همه ابزارها و امكانات بر عليه اسلام و آخرين پيغمبر خدا فيلم هاي موهن ساخته مي شود و در ايران هنوز با ابزار از كار افتاده پيشين به انتشار دين اهتمام ورزيده مي شود همين خواهد بود. به گمان من اگر يك فيلم معناگراي جهان پسند ساخته شود بسياري از شمشيرهاي خونين و مسموم جهان بر عليه اسلام و ايران غلاف خواهد شد. ريتم زندگي سريع شده و مردم جهان حوصله حرف هاي كهنه و تكراري را ندارند. متوليان فرهنگي هنري ایران نيز هنوز متوجه كاركردهاي آشكار و پنهان هنرهای نمایشی بویژه سینما و تئاتر نشده اند. هنوز با اسلحه و رك گويي با جهان پيرامون خودنمايي مي كنند. سينماي هاليوود هر زماني كه خواسته، توانسته مردم جهان را بر عليه اسلام و ايران بشوراند و متوليان فرهنگي هنري ايران اسلامي هنوز در كوچه پس كوچه هاي پست و پول و جاه با هم گلاويزند! ايران كشور فقيري نيست از هيچ لحاظ اما از خيلي لحاظ به گداها شباهت دارد!

در آخر اينكه سينماي معناگراي ايران مي تواند در قلب مردم جهان نفوذ كند اگر قصد نفوذ در قلب مردم جهان دارد و برای ظهور منجی عالم بشریت، امام زمان(ع) در تدارک است!

[1]. هفته نامه آستان مقدس امام خمینی – سال ششم – شماره 276 – پنجشنبه 22 تیرماه 96 – صفحه 22