دين مقدس اسلام بهره‌برداري مشروع از نعمت‌هاي الهي و زيبايي‌هاي زندگي را مباح و روا و اسراف و زياده‌روي را حرام و ناروا مي‌داند و اين بدان جهت است كه مسلمان به تناسب امكانات و توانايي و كارآيي خود، در برابر جامعه مسؤوليت دارد. قرآن مجيد اين حقيقت را در قالب‌هاي زيبا بيان مي‌كند اسراف برخلاف مصرف مال در راه خدا جامعه و ملت را به هلاكت مي‌اندازد و به سقوط مي‌انجامد.

مفهوم اسراف

راغب اصفهاني مي‌گويد:² اسراف يعني تجاوز از حد و معيار در هر كاري خروج از اعتدال خواه در مقدار خرج مال و خواه در چگونگي بذل مال و مورد آن بنابه مفهوم سخن راغب و قرآن و حديث، اسراف به هر گونه زياده‌روي گفته مي‌شود و در هر حال عملي است ممنوع، و مورد خشم خداوند متعال چنان‌كه در سوره‌ي اعراف آمده است:«كلو واشربوا و لا تسرفوا انه لا يحب المسرفين»³

اسراف از نظر قرآن

در قرآن كريم بيست و سه مورد لفظ«اسراف» استعمال شده كه در هر مورد، مفهومي ويژه دارد. و در غالب موارد، جنبه‌هاي اخلاقي، عقيدتي و تجاوز از حدود الهي است، و تنها در چهار مورد جنبه‌ي مالي را شامل مي‌شود كه با دو آيه‌ي «تبذير»شش آيه مي‌شود.

اما آياتي كه تنها ظهور در جنبه‌هاي اقتصادي دارند عبارتند از:

1- انعام، آيه‌ي 141

2-اعراف، آيه‌ي31

3- فرقان، آيه‌ي 67

4- اسراء،آيات 27و28

معيار اسراف

احاديثي از حضرت امام صادق(ع) وارد شده كه مي‌فرمايند: كمترين حد اسراف اين است كه لباسي را كه بيرون خانه براي حفظ آبرو مي‌پوشي در داخل خانه نيز بپوشي يا باقيمانده‌ي آب و غذا را كه در ظرف مي‌ماند دور بريزي و يا خرما را خورده و هسته‌ي آن را دور اندازي³ در بعضي احاديث آمده هنگام وضو گرفتن دچار اسراف نشويم چرا كه مقدار يك مد(معادل سه چهارم ليتر) آب براي وضو كافي است. و نيز در ذيل آيه‌ي 31 سوره‌ي اعراف:«كلوا و اشربوا....»«عياشي از ابان بن تغلب» از امام صادق(ع) نقل مي‌كند كه ثروت از آن پروردگار است آن را نزد مردم به امانت گذاشته وبه آن‌ها اجازه فرموده كه در حد اعتدال بخورند و بياشامند و لباس بپوشند و نكاح كنند، مركب داشته باشند و مازاد را به فقراي مؤمنين ببخشند تا اختلافات طبقاتي از بين برود، كسي كه اين گونه عمل مي‌كند، آن‌چه مي‌خورد و مي‌آشامد، مباح است و نكاح او واستفاده از مركوبش نيز حلال مي‌باشد، كسي كه از اين حد تجاوز كند بر او حرام است. سپس فرمود اسراف نكنيد خداوند مسرفان را دوست ندارد.

درسي از رسول خدا(ص)

در تحف العقول آمده:⁴ مردي شير و عسل براي پيامبر(ص) آورد تا بنوشد فرمود: دو نوشيدني كه يكي از ديگري كفايت مي‌كند من آن را نخورم و حرام هم نمي‌كنم ولي براي خدا تواضع مي‌كنم. زيرا هر كه براي خدا تواضع كند خدايش بالا برد و هر كه تكبر كند خداوند او را خوار سازد و هر كه در زندگي ميانه‌روي كند خدايش روزي دهد و هر كه زياده‌روي كند خداوند او را بي‌نصيب گرداند و هركه خدا را بسيار ياد كند خدايش جزا دهد. نكاتي از اين حديث شريف مي‌توان استفاده كرد رعايت اقتصاد و ميانه‌روي در معيشت باعث ازدياد روزي و نزول بركات الهي است و فردي كه رعايت اعتدال مي‌كند دچار فقر و تنگدستي نمي‌شود.

آثار سوء اسراف

الف) زيان‌هاي فردي

1- خشم الهي،

2- محروميت از هدايت

3- فقر

4- هلاكت. حضرت علي(ع)مي‌فرمايد:«كثره السرف تدمر»⁵،

5- كيفر اخروي. «و ان المسرفين هم اصحاب النار»

ب) زيان‌هاي اجتماعي اسراف

از نظر اسلام، هر كس مالك حاصل كار و دسترنج خود- با رعايت حدود شرعي- مي‌باشد ولي انسان نمي‌تواند به اين بهانه هر طور كه بخواهد آن را صرف كند بلكه دو شرط اساسي دارد: يكي بهره‌گيري براي خود وديگري بهره‌دادن به ديگران تعطيلي اين دو شرط دو صورت مي‌تواند داشته باشد:

1- ثروت اندوزي و تكاثر كه نه خود از آن بهره‌مند شود و نه ديگران.

2- صرف مال در راه هوا و هوس و اسرافكاري، كه هر دو ممنوع و داراي پيامدهايي مي‌باشند.

نتيجه

نظارت همگاني يا امر به معروف و نهي از منكر، تبليغات و ارائه‌ي الگوي صحيح مصرف و سرانجام برخورد عملي و قانوني قاطعانه با اسرافكاران مي‌تواند كارساز باشد و از اين همه خلاف و اختلاف جلوگيري كند.

پي نوشت‌ها:

1-مفردات راغب،ص23، ماده سرف.

2- ميزان الحكمه،4/448

3- تحف العقول، موعظه82 از مواعظ النبي(ص)