قبل از این در سلسله مطالبی تحت عنوان «زیر سقف بازارهای کازرون» درخصوص بازارهای قدیم شهرمان به طور نسبتا مبسوط همراه با چاپ عکس، نکاتی را نگاشتیم. سپس سراغ گاراژهای قدیم شهر رفتیم.اگرچه مدت هاست این صفحه و مبحث تعطیل شده بود اما به حول و قوه ی الهی قرار است مجددا در همان قالب ها مطالب مربوط به گذشته ی کازرون پیگیری شود. لذا همانند قسمت های قبلی از همه ی علاقمندان درخواست داریم که با نقد و تذکر و پیشنهاد و ارائه ی مدارک و عکس و اسناد، ما را در این امر یاری کنند.

یکی از شاخص های رشد و بالندگی مدنیت، داشتن محیط و جامعه ای تمیز و بهداشتی و عاری از آلودگی و کثافات است. مزید بر آن رعایت نظافت و بهداشت فردی و شخصی نشانه ی اعتلای فرهنگی است. در آموزه های اسلامی و قرآنی نیز رعایت نظافت و به کار بردن عملی قوانین طهارت و نجاست در زندگی و در اعمال عبادی، نشانه ای بارز از تدین افراد جامعه است. سخن معروف پیامبر خاتم و رحمت، حضرت محمد بن عبدا... (ص) (النِظافه مِنَ الایمان) گویای باور فوق می باشد. البته مصادیق و میزان ابزارهای بهداشتی در هر مقطع تاریخی متناسب با امکانات علمی و فن آوری آن زمان باید مورد ارزیابی قرار گیرد. لذا در گذشته که از امکانات لوله کشی و فن ساختمان سازی امروزی خبری نبود و مردم نمی توانستند در محدوده ی مسکونی خانوادگی، لوازم استحمام فراهم کنند، در سطح شهر و روستا اقدام به تأسیس حمام های عمومی می کردند. کازرون ما در گذشته همان گونه که در اکثر شاخص های تمدنی همچون صنایع و اقتصاد و کشاورزی و فرهنگ سرآمد بوده است، در زمینه ی شاخص بهداشتی و رعایت دستورات شرعی درخصوص طهارت کم نظیر بوده است. وجود بیش از بیست عدد حمام عمومی در سطح شهر کازرون با جمعیت و وسعت سال های قبل از دهه پنجاه، شاهد بسیار گویا از ادعای فوق می باشد. جالب اینکه موسسین اولیه ی حمام های عمومی در سطح شهر کازرون بعضا حمام های ساخته شده را وقف می کرده اند تا همیشه آن بناهای بهداشتی سر پا و برقرار باشد و آحاد مردم بتوانند از خدمات بهداشتی بهره ببرند. در هر محله ی قدیم کازرون چندین گرمابه وجود داشت. معمولا حمام داران و خدمتگزاران درون حمام (کیسه کش و سلمانی و ...) دلاک نامیده می شدند. راز داری از شاخصه های آن انسان های خدوم و زحمت کش و کم توقع بود؛ چرا که همه مردان و زنان از کوچک و بزرگ در جامعه با پوشش و لباس، عیوب احتمالی و ویژگی های جسمانی خود را مستور نگه می دارند اما در هنگام استحمام مجبور بودند به شکل برهنه و فقط با یک پارچه نخ بافت مستطیل شکل  به نام لُنگ وارد صحن گرمابه گردند لذا از این بابت، حمام داران (و همان دلاکان) با رعایت مسائل شرعی و عرفی جامعه شرط امانت داری مردم را  به جای می آوردند.

بنای اکثر گرمابه های کازرون به گونه ای ساخته شده بود که کف آن پائین تر از سطح زمین بود؛ به طوری که بعضا سطح بام حمام ها هم سطح زمین های اطراف و یا کمی بالاتر بود. به همین جهت بام برخی گرمابه ها به محلی برای بازی کودکان تبدیل می شد! این که چرا بنای آنها را در قسمت گود زمین می ساختند دلایلی داشته که شاید یکی افزایش استحکام بنا و دیگری آسان شدن انتقال آب به درون حمام و سوم تثبیت دمای درون صحن حمام، بوده باشد. نور گیرهای گنبدی شکل به نام خورک بر روی سقف حمام ها از فاصله های دور قابل رویت بود. 

ساختمان گرمابه ها دو صحن مجزا داشتند؛ سقف و دالان و سردر درون صحن ها به شکل طاقی و هشتی و گچ کاری هایی با ویژگی معماری کازرونی  ساخته شده بود. وسط صحن ورودی، حوضی وجود داشت که در اطراف حوض و حاشیه های داخل صحن، دو یا چند دالان هشتی به نام بینه (رخت کن) ساخته شده بود. در هر بینه هم طاقچه ها یا کمد های متعددی تعبیه شده بود تا مشتری ها  لباس های خود را درون آن جای دهند. مقابل هر بینه و در کنار حوض، سکوی کوچک سنگی قرار داده بودند تا فردی که از درون حمام خارج می شد بر روی این سکو ها بایستد و پای خود را شستشو داده و طاهر کند.

همچنین در قسمت زیر سکوهای هر بینه، سوراخ گشادی جهت جای دادن کفش و دمپایی تعبیه گردیده بود. مشتری حمام به هنگام ورود به گرمابه، معمولا با راهنمایی حمام دار در یکی از بینه ها مستقر می شد و لباس هایش را در طاقچه یا کمد جای می داد و با بستن پارچه لنگی که از حمام دار تحویل می گرفت، وارد صحن اصلی و داخلی گرمابه می شد. البته مشتری علاوه بر لنگ، سایر ملزومات مورد نیاز (صدر و گل سر شور و نوره و ...) را از صاحب حمام دریافت می کرد. اگر چه بعضا مشتری ها و به ویژه خانم ها مواد و اسباب لازم را با خود به حمام می آوردند. درون صحن اصلی حمام و در گوشه ای از آن، مخزن نسبتا بزرگی مملو از آب گرم به نام خزانه وجود داشت. دمای آب خزانه بالای پنجاه درجه سلسیوس و گاهی متغیر بود. مشتری های گرمابه به هنگام ورود در خزانه آب تنی می کردند. با ظهور و پیشرفت فن آوری لوله کشی و نظارت سازمان های بهداشتی، درب خزانه حمام ها بسته شد اما آب آن به وسیله لوله به اتاقک هایی به نام نمره هدایت می گردید.

گوشه ای از صحن داخلی حمام برای زدودن موهای زائد بدن با استفاده از نوره (نوره خانه) اختصاص یافته بود. در داخل حمام ظروفی فلزی (یا گِلی) به نام مشربه وجود داشت که به وسیله ی آن ها از خزانه برای شستشوی بدن، آب برداشت می شد.

درون حمام چندین کارگر (دلاک) کار کیسه کشیدن و اصلاح صورت را انجام می دادند. حضور در حمام گاهی چند ساعت طول می کشید و مشتری ها که معمولا اهالی یک محل بودند، از این فرصت برای گپ و گفتگو استفاده می کردند. اگر فردی در صحن حمام می خواست ارادت و محبت خود را به دیگری ابراز کند، مشربه ی پر از آبی بر روی بدنش خالی می کرد! این شکل از ابراز محبت درخصوص بزرگان و متشخصین محل بیشتر صورت می گرفت. برخی جوانان قبل و یا بعد از کیسه کشی و بنا به درخواست، بدن شان مورد ماساژ و مالش و نرمش قرار می گرفت و دلاک با حرکت دادن دست و پا و گردن آن ها در جهات مختلف به اصطلاح خستگی و کوفتگی را از بدنش خارج می کردند!

هر مشتری بعد از اتمام استحمام و تمیز و طاهر کردن بدن در آب خزانه و یا زیر دوش، برای خشک کردن رطوبت بدن از حمامی حوله طلب می کرد که دلاک درون صحن با صدای بلند و یا گفتن کلمه ی «خشک» این درخواست را به گوش حمامی می رساند. بلافاصله حمامی با همراه داشتن یک یا چند حوله وارد صحن داخلی می شد و حوله را بر روی بدن مشتری می انداخت. مشتری با خداحافظی از صحن داخلی خارج و وارد صحن ورودی شده و بعد از طاهر کردن پای خود (درون حوض) بر روی بینه ی حمام قرار می گرفت و بعد از خشک کردن، لباس های تمیز خود را که درون بُقچه ی مخصوص حمام جای می دادند، می پوشید. اگر مشتری در ساعات اولیه ی صبح (قبل از طلوع آفتاب) به حمام آمده بود، با یک استکان آب گرم از طرف حمامی پذیرایی می شد. بیان جملات «عافی کُم ا...» (عافیت باشید) به شخصی که از حمام خارج می گردید، بعد از سلام و احوالپرسی جزء تعارفات مرسوم و معمول بود.

درون صحن حمام و در کنار خزانه، سکویی برای اقامه ی نماز تعبیه شده بود. در اوقات شرعی به ویژه در ساعات اولیه ی بعد از اذان صبح، مردانی که به حمام می آمدند، بعد از آب تنی و انجام غسل ارتماسی در خزانه، بر روی سکوی مزبور قرار گرفته و نماز خود را اقامه می کردند.

اگر خانواده ای عروسی داشتند، با وقت قبلی، حمام را برای عروس و همراهان آن قُرق می کردند. البته آوردن عروس و داماد به حمام دارای مراسم خاصی بود. هم چنین اگر در خانواده ای زنی زاییده بود، بعد از چند روز شخص زائو و نوزادش به اتفاق همراهان برای استحمام به گرمابه می آمدند (حموم رُوون) که درون حمام برای صحت و سلامتی زائو و نوزادش توسط مامای محلی (مامچه) کارهای خاصی صورت می گرفت. هم چنین اگر شخصی از دنیا می رفت، بعد از مراسم هفت او، یکی از بستگان دور یا نزدیک و یا همسایگان و دوستان متوفی، خانواده و خویشان مرحوم را با پرداخت هزینه هایش به حمام محل برای استحمام و اصلاح سر و صورت دعوت می کرد!

برای گرم کردن آب خزانه، اتاقی مخصوص به نام طین (آتش خانه) در پشت خزانه وجود داشت. البته در کنار آن سردابه یا اتاق دیگری برای انبار سوخت ساخته شده بود. واسطه ی بین آب خزانه با قسمت خارجی آتشدان، دیگ فلزی بزرگی بود که زیر دیگ سوخت موردنظر را آتش می زدند تا گرمای آن به وسیله ی دیگ به آب خزانه هدایت شود. سوخت طین حمام ها معمولا از پِهِن حیوانات و یا سِک (پوست شلتوک برنج) تشکیل شده بود و در این اواخر از مازوت استفاده می کردند. در هر حمام، کارگری مأمور گرم نگه داشتن خزانه بود. این شخص توسط حیوانی باربر، سوخت مورد نیاز را به طین حمام حمل می کرد و دائما با ریختن و پاشیدن سوخت بر روی آتش آن را شعله ور نگه می داشت. برای تهیه ی آب مورد نیاز خزانه ی حمام، حلقه ی چاه نسبتا عمیقی در نزدیک حمام حفر شده بود که بر بالای دهانه ی آن چرخی نصب می گردید. طناب بلندی که یک سر آن به دلو بزرگ (دول چاه) و سر دیگرش به بدن اسبی متصل بود، بر روی چرخ قرار داشت. کارگری، اسب را در محوطه ای طویل و وسیع به نام گارون (گاورون) حرکت می داد و با دور و نزدیک کردن آن به حلقه ی چاه، دلو را درون چاه فرو می برد و آب استخراج می کرد و درون حوضی به نام کُر می ریخت. آب کُر توسط جدول یا لوله ای به طرف خزانه منتقل می گردید.

ساعات کار حمام ها بدین صورت بود که همه روزه از اذان صبح تا ساعتی بعد از طلوع آفتاب و نیز روزهای پنج شنبه و جمعه از صبح تا غروب آفتاب به مردان اختصاص داشت (حمام مردانه) اما بقیه ی روزها بعد از طلوع آفتاب تا غروب برای خانم ها اختصاص می یافت (حمام زنانه). 

البته در ایام ماه مبارک رمضان، حمام ها تا پاسی از شب نیز فعالیت می کردند. معمولا در جوار هر حمام، یک آرایشگاه یا سلمانی مردانه نیز وجود داشت که متعلق به خانواده صاحب حمام بود. برخی حمام داران (دلاک ها) در گذشته، عمل ختنه کردن بچه و رگ زدن (نوعی حجامت و خون گیری مرسوم قدیم) را انجام می دادند.

- حمام های قدیم کازرون (تا قبل از انقلاب) به شرح زیر بودند:

1- حمام آقا (حمام آغو): این گرمابه در محله ی علیا و در جوار مسجد امام رضا (مسجد خواجه ها) قرار داشت. ظاهرا مؤسس و مالک آن به خاندان معروف خواجه ها منتسب بود. اما آخرین مالک آن، مرحوم حاج محمدتقی نظافت بود. نقل شده که این حمام، ستون های سنگی یکپارچه ای داشت که بعد از تخریب زیر آوار حمام مدفون گردیده است. شاید اگر مکان به جای مانده از این حمام (که در حاشیه ی خیابان امام رضا قرار دارد) حفاری شود، ستون های مزبور کشف گردد!

2- حمام لوطی ها: این حمام در محله ی علیا و در میدان امام رضا قرار داشت که مورد مسیر خیابان شهید حمیدی و میدان قرار گرفت. تأسیس و مالکیت آن را به خانواده بزرگ رحیمی ها نسبت می دهند. وجه تسمیه ی حمام بدان علت بود که همسایگان حمام بعضا از نوازندگان بودند که در شهر کازرون به نام لوطی معروف و مشهور بوده اند. 

3- حمام قلعه: این حمام بسیار قدیمی است. مؤسس آن کربلایی علی خان حسامی (کل بعلی خان) بوده است. بنای بازسازی شده ی آن که اکنون در مالکیت مرتضی گلشن قرار دارد، هنوز باقی است. این حمام در تقاطع چهارراه ارشاد فعلی (محله ی علیا) قرار دارد. ساختمان تاریخی این حمام در ثبت اداره ی میراث فرهنگی قرار گرفته است که متأسفانه این اداره تاکنون نسبت به خرید و تملک بنای مذکور اقدام نکرده است و لذا مالک ان که در شرایط سخت مالی قرار دارد از این بابت در مضیقه قرار گرفته است.

4- حمام قُطبُ: این حمام در قسمت شمالی مسجد جُوی محله ی علیا قرار داشت. مؤسس آن را به مشایخ بحرانی نسبت می دهند که وقف شده بود. متولی آن فردی به نام ترابی بود . حاج بابا پیرایش آخرین فردی بود که حمام را به صورت اجاره ای اداره می کرد.

5- حمام ملا بابا: این حمام به مرحوم حاج حسین نظافت تعلق داشت که آن را وقف کرده بود. بنای تاریخی این حمام که ثبت اداره ی میراث فرهنگی شده است، هنوز سر پا و در جوار خیابان شهید پیروی (جنب مسجد جُوی در محله ی آهنگران) قراردارد. متأسفانه میراث فرهنگی نسبت به تملک و مرمت این بنا تاکنون اقدامی انجام نداده است!

6- حمام آهنگران: این حمام واقع در میدان انقلاب (محله ی آهنگران) بوده است. آثار بنای آن عنوز پا بر جاست. مالک آن مرحوم حاج محمدتقی نظافت بوده است.

7- حمام نو: در جوار حمام آهنگران قرار داشت و متعلق به عبداللطیف ندائی بود.

8- حمام جفتی: دو حمام در کنار هم (یکی مخصوص مردان و یکی مخصوص زنان) بود که در تقاطع چهارراه انقلاب (محله ی بازار) قرار داشته است و بنای جدید آن تحت نام حمام شاپوری اکنون برپا و فعال است. مالک این حمام حاج محمدتقی شجاعی است. 

9- حمام مدرسه: این حمام در جوار مدرسه ی علمیه ی صالحیه قرار دارد (محله گنبد). بنای جدید آن اکنون فعال و پابرجاست. مؤسس اولیه ی آن حاج علی قلی خان حسامی بود اما بنای تجدید شده ی آن در مالکیت مرحوم کربلایی قنبر گلشن قرار داشت و هم اکنون حمام توسط فرزندان آن مرحوم اداره می شود.

10- حمام شریف: در محل فعلی تقاطع چهارراه مخابرات (محله ی گنبد) واقع بود و مؤسس و مالکیت آن مرحوم حاج شیخ جواد شریف بود.

11- حمام گنبد: در مکان فعلی کتابخانه ی شهید مدنی (مقابل مسجد زید) واقع بود. مالکیت آن وقفی و حمام دار آن کربلایی شکرا... چراغیان بود. 

12- حمام توفیقی: بنای آن در محله ی گنبد و در کوچه ی راسخ قرار داشت. مالکیت آن متعلق به حاج رضا توفیقی بود. 

13- حمام مقنی ها: بنای آن جنب مسجد بی بی طوطی (مسجد زینبیه ی فعلی در محله ی گنبد) قرار داشت. حمام دار آن حاج علی مراد و حاج علی محمد..... بود.

14- حمام دلاک ها (حمام کوشش): بنای آن در ابتدای خیابان شهدای جنوبی (ابتدای کوچه ی طباطبایی) قرار داشت. مالکیت آن وقفی و حمام دار آن حاج رضا عماری بود. 

15- حمام گلشن: این حمام در قسمت جنوبی میدان گازرا (خیرات پایینی) در محله ی مصلی (کوچه ی توکلی) قرار داشت. مالکیت آن متعلق به حاج فضل ا... شجاعی بود.

16- حمام درخشان: در کوچه ی مقابل سینما و در جوار مسجد امام حسن (ع) (محله ی مصلی) قرار داشت و حمام دارهای آن حاج عوض نیاکان، رجبعلی و محمدتقی توفیقی بوده اند. 

17- حمام باشگاه: این حمام متعلق به افسران ارتش بود که در ابتدای خیابان حافظ شمالی (در قسمت جنوبی بانک صادرات) قرار داشت. بعدها به اجاره ی غلامحسین شجاعی درآمده بود.

18- حمام بهارستان: این حمام هم دارای دو ساختمان زنانه و مردانه بود. بنای آن در کوچه ی امامزاده (محله ی مصلی) قرار داشت و مالکیت آن متعلق به حاج فضل ا... شجاعی و فرزندانش بود.

19- حمام نمکی: بنای آن در جوار مسجد سید ابراهیم (مکان حسینیه ی فعلی مسجد) قرار داشت. مالکیت آن نیز وقفی بود.

20- حمام سید نجف: بنای آن در کوچه ی کشتارگاه (محله ی چاه آبی) قرار داشت.

21- حمام سلیمانی: این حمام جنب امامزاده ابوالفتح (در محله ی بازار) قرار داشت که مالکیت آن متعلق به خانواده ی سلیمانی بود.

22- حمام حسینیه: این حمام در میدان حسینیه ی بازار و جنب مسجد بازار قرار داشت. این اواخر به نام حمام توکلی معروف بود.

23- حمام سرچی خانم: این حمام در میدان حسینیه ی بازار قرار داشت. مالکیت آن وقفی بود. حمام دار آن مشهدی محمدعلی جوکار بود. 

منبع : شهر سبز – ش 65