دستورات شریعت که به پنج بخش (حرام، واجب، مستحب، مکروه و مباح) تقسیم می شود و خود این ها نیز تقسیمات گوناگونی به اعتبارات مختلف دارند، از سه منبع یعنی قرآن، سنت و عقل استخراج می شود. البته منبع دیگری در علم «اصول فقه» به نام «اجماع» نیز به منبع احکام اضافه می کنند اما در واقع اجماع به سنت برگشت می کند؛ زیرا اجماعی حجت است که کاشف از قول معصوم باشد. از این رو ما در این نوشتار از بیان آن به طور مستقل صرف نظر می کنیم 

گرچه شایسته است این گونه بحث ها در کتب مربوطه مورد بررسی قرار گیرد نه در سطح عموم و نشریات، اما از آن جا که بعضا مشاهده می شود برخی افراد جاهل چنین وانمود می کنند که تنها منبع شناخت دین و احکام «قرآن» است و اگر دستوری از شریعت در قرآن ندیدید، به انکار آن می پردازند و بدین گونه دیگران را به انحراف می کشانند، نویسنده را بر آن داشت که اشاره ای گذرا به این موضوع داشته باشد.در هر صورت منابعی که بزرگان، احکام شریعت را از آن استخراج می کنند و مورد قبول کارشناسان دینی است عبارتند از: قرآن، سنت و عقل. و اینک توضیح مختصری درباره ی این منابع.

1- قرآن

قرآن اولین و مهم ترین منبع شناخت احکام الهی است. در قرآن به آیات گوناگونی در زمینه ی مسائل اعتقادی، اخلاقی، تاریخی، فقهی، حقوقی، سیاسی و... برمی خوریم که مورد استناد فقیهان و اسلام شناسان قرار می گیرد. بدون شک برای استفاده از آیات قرآن می بایست شایستگی لازم از جهت علمی کسب نمود، یعنی برای فهم صحیح قرآن و آیات آن کسب مقدماتی مانند آشنایی با صرف و نحو عرب، آگاهی از تاریخ اسلام، اطلاع از شأن نزول آیات، شناخت آیات ناسخ و منسوخ، مطلق و مقید، عام و خاص، مجمل و مبیّن و... لازم است. متأسفانه بعضا دیده می شود، افرادی که هیچ گونه تخصصی در مسائل دین ندارند برای اثبات نظرات خود به آیه یا آیاتی از قرآن استناد می کنند و نظرات خود را بر قرآن تحمیل می نمایند. گویا دیواری کوتاه تر از دیوار دین سراغ ندارند؛ در صورتی که در عصری زندگی می کنیم که آن را عصر «تخصص ها» نامیده اند و هر کس تنها در رشته ای که تخصص آن را دارد می تواند اظهار نظر نماید. در هر صورت قرآن یکی از منابع شناخت دین و استخراج احکام الهی است.

2- سنت

سنت که یکی دیگر از منابع احکام شریعت است، یعنی گفتار، کردار و تقریر معصوم (ع). گفتار یعنی حدیث و سخن. گاهی ممکن است معصوم (ع) حکمی را به صورت حدیث بیان کند و مثلا فلان کار را براساس علوم لدنّی که دارد واجب یا حرام و یا مستحب و مکروه بداند. حدیث معصوم (ع) اگر از نظر سند و سایر جهات مشکلی نداشته باشد، حجت است و همانند آیه ی قرآن قابل استناد می باشد.

کردار معصوم (ع) یعنی این که معصوم (ع) عملا کاری انجام داده باشد و شواهد و قرائن بر وجوب یا استحباب آن کار دلالت داشته باشد، این نیز حکم حدیث معصوم را دارد و قابل استناد می باشد.

تقریر معصوم بدان معناست که کسی یا کسانی در برابر معصوم کاری انجام داده باشند و معصوم مخالفتی نکرده باشد بلکه با سکوت خود آن را تأیید نموده باشد. این نیز جزء سنت به حساب می آید و قابل استناد می باشد. بدیهی است منظور از معصوم (ع) فقط شخص پیامبر (ص) نیست بلکه طبق حدیث ثقلین، امامان (ع) نیز معصوم می باشند و مرجعیت علمی برای مسلمانان دارند.

3- عقل

یکی دیگر از منابع احکام شریعت «عقل» می باشد. منظور این است که گاهی یک حکم شرعی را به دلیل عقل کشف می کنیم و به وجوب یا تحریم موضوعی پی می بریم. به عنوان مثال در زمان شارع و صدر اسلام چیزی به عنوان تریاک وجود نداشته؛ لذا در منابع اسلامی حکمی درباره ی حرمت یا عدم حرمت تریاک وجود ندارد اما ما با استفاده از حکم عقل به حرمت استفاده از تریاک پی می بریم. زیرا عقل به ما می گوید اعتیاد به تریاک مفسده ی لازم الاحتراز دارد و باید از آن اجتناب کرد و هم چنین در جایی که انجام کاری مصلحت لازم الاستیفایی دارد و در منابع اسلامی دستوری درباره ی آن نیامده است، عقل حکم به وجوب آن می کند.

شایان ذکر است حجیت حکم عقل زمانی است که عقل به مصلحت لازم الاستیفاء و یا مفسده ی لازم الاحتراز به طور قطع و یقین پی ببرد نه به صورت گمان و حدس و تخمین، آن گونه که برخی از جاهلان در قضاوت های خودشان با تکیه بر حدس و گمان می گویند عقل به ما چنین و چنان دستور می دهد. در علم اصول فقه بحث حجیّت عقل را تحت عنوان قاعده ی ملازمه بیان می شود که توضیح بیشتر آن در این مختصر نمی گنجد.

از آن چه گذشت روشن شد که احکام و دستورات شرعی آن نیست که فقط در قرآن آمده باشد بلکه آن چه در سنت معصومین (ع) و نیز حکم قطعی عقل آمده و می آید، حکم شرعی به حساب می آید و لازم الاجرا می باشد.

منبع : شهر سبز – ش 65