اولين و مهمترين قدم براي تغيير انسان تصميم و بعد محاسبه نفس است .انسان بدون نيازمند بودن به سواد مي تواند با محاسبه ي نفس خويش قدم در مسير بندگي حضرت حق گذاشته و به درجات بالاي معنوي برسد .
قرآن كريم كساني را كه به حساب و كتاب نفس خويش توجه دارند خردمند معرفي مي كند (رعد آيه 21) و در سوره مباركه حشر در آيه 18 خداوند دستور مي دهد كه انسان بر خويشتن مراقبت كند .
اعمال انسان در حكم كالاست كه از قبل فرستاده مي شود و آدمي بعدا به آن ملحق مي گردد. در كتب روايي احاديث زيادي از نبي مكرم اسلام (ص) و ديگر امامان (ع) به ما رسيده است كه اهميت محاسبه ي نفس را دو چندان مي كند .
حضرت محمد (ص)مي فرمايد: "حاسبو ا انفسكم قبل ان تحاسبوا : قبل از اينكه از شما حسابرسي كنند خودتان به حساب خود برسيد " و مولا اميرالمومنين (ع) در جايي مي فرمايند: "خود و رفتار خود را با حساب رسي كنترل كنيد " (ميزان الحكمه ج 2 ص405)
اين احاديث نشان دهندهي اين مطلب است كه انسان با ديگر موجودات عالم متفاوت است . نقش كليدي و حساس در تربيت انسان را خود انسان دارد و بيش از ديگران در تربيت خود موثر است .
در روايت آمده كه شخصي از حضرت علي (ع) سوال نمود محاسبه يعني چه ؟ حضرت فرمودند "وقتي صبح شد و انسان دوباره به كارهاي روزمره ادامه داد شب كه فرا رسيد به وجدان خود رجوع كند و خطاب به او بگويد اي وجدان امروز بر عمر تو گذشت و هرگز ديگر باز نمي گردد و خداوند از تو در مورد اين روز كه در چه راهي به مصرف رساندي سوال مي كند كه چه عملي انجام دادي ؟..." (بحارلانوار ج70ص70)
آري انسان مي بايست هر شب قبل از استراحت نفس را محاسبه كند و سود و زيانش را دريابد و در جبران مافات تلاش كند . يكي از فوايد محاسبه ي نفس اين است كه انسان وقتي به لغزشي مبتلا شد مي كوشد تا آن لغزش را از بين ببرد و از اين طريق آثار آن را در روح باقي نگذارد .
اگر انسان به محاسبه دل نبندد و محاسبه نفس را انجام ندهد متوجه نمي شود كه چقدر گناه انجام داده و چقدر نافرماني خدا نموده. با محاسبه كردن نفس است كه مسير توبه به روي انسان گشوده مي شود و سياهي دل را از بين مي برد.
عارفان وقتي كسي از آنها دستورالعلي مي خواست آنها اولين برنامه را "توجه و محاسبه نفس" معرفي مي كردند زيرا خود تجربه نموده بودند .
امام صادق (ع)مي فرمايند: "هر گاه شخصي گناه كند در دلش نقطه سياهي بر آيد اگر توبه كند محو شود و اگر بر گناه بيفزايد آن سياهي فزوني گيرد تا بر دلش چيره شود و هرگز رستگار نشود " (اصول كافي ج 3 ص373)
با توجه به توضيحات بيان شده مي طلبد كه انسان همواره مواظبت از خود كند همان گونه كه انسان مواظب است به بيماري جسمي مبتلا نشود بايد مواظب دل هم بود كه دچار بيماري روحي نگردد زيرا اثرات بيماري روحي شديدتر از بيماري جسمي است .
منبع : هفته نامه سلمان شماره 446