سرویس فرهنگ: به گزارش کازرون نما، طی هفته های گذشته شاهد برپایی اسکلت فلزی سردر مسجد جامع نو (شهدا) بودیم که این امر و نوع اسکلت بندی آن که حکایت از ظهور نمادی غیربومی و بیگانه با هویت فرهنگی شهر آنهم در اصلی ترین میدان کازرون دارد، بهانه ای شد تا مروری داشته باشیم بر روند این موضوع طی ماه های گذشته.

نزدیک به 7 ماه پیش و در آبان ماه 1393 خبر تخریب سردر تاریخی مسجد جامع نو واقع در ضلع جنوبی میدان شهدا کازرون (میدان اصلی و مرکزی شهر) در هفته نامه بیشاپور به عنوان تخریب یک نماد تاریخی – مذهبی تیتر شد و به دنبال آن این خبر در خبرگزاری مهر بازتاب یافت به دنبال انعکاس خبر خبرگزاری مهر در نشریات و سایت های کازرون، اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی کازرون اقدام به انتشار جوابیه ای نمود و طی آن اعلام کرد که "هیچ سند معتبری دال بر تاریخی بودن مسجد جامع کازرون وجود ندارد". در ادامه حساسیت اهالی فرهنگ و تاریخ کازرون، نشریه بیشاپور در شماره 423 خود مصاحبه ای را با عمادالدین شیخ الحکمایی از چهره های برجسته علمی – فرهنگی کازرون، استاد تاریخ و عضو کمیته ملی حافظه جهانی یونسکو در ایران منتشر کرد.

پس از انتشار این مصاحبه و جوابیه اداره میراث فرهنگی کازرون، شیخ الحکمایی با انتشار یادداشت و اتود ابتدایی از طرحی که متناسب با هویت فرهنگی – تاریخی و مذهبی کازرون و بر مبنای بازآفرینی شاخصه های معماری بومی کازرون ترسیم شده بود، متولیان امر و مسئولین را به عدم عجله در بازسازی این سردرب و رجوع به کار کارشناسی و مطالعه دقیق معماری فراخواند تا شاید بخشی از آب رفته را به جوی بازگرداند.

با این وجود اما به نظر می رسد متولیان تخریب و بازسازی این سردر تاریخی، همچنان کارخود را به پیش می برند و آنچه البته به جایی نرسد فریاد است... بنابراین حداقل برای ثبت در تاریخ و امید آنکه شاید هنوز هم روزنه برای اصلاح یک اشتباه فرهنگی – تاریخی وجود داشته باشد، متن مصاحبه و یادداشت مذکور به نقل از هفته نامه بیشاپور باز نشر می گردد. باشد که گوش شنوایی برای آن پیدا شود.

مصاحبه:

*واکنش صریح عضو کمیته ملی حافظه جهانی یونسکو در ایران به تخریب سردر مسجد نو

سرویس خبری بیشاپور: چند سالی است که با اقبال عمومی به سمت نوسازی خانه ها و به ویژه گرایش به احداث آپارتمان ها و واحدهای چند طبقه، شاهد فشار بی امانی به بافت تاریخی کازرون هستیم. فشاری که در این سال ها موجب مرگ آرام و خاموش بسیاری از خانه ها، گذرها، مغازه ها، مساجد و سایر بناهای تاریخی کازرون شده است. اخیراً موج این تخریب ها به سردر مسجد تاریخی جامع شهدا (مسجد نو) نیز رسید و با تخریب این نماد مذهبی ـ تاریخی، بار دیگر شاهد وارد آمدن خدشه ای جبران ناپذیر به بخشی دیگر از تاریخ شهرستان بودیم. در همین رابطه عضو کمیته ملی حافظه ی جهانی یونسکو در ایران، ضمن ابراز نگرانی از روند رو به رشد این تخریب ها  و با تأکید بر اینکه مهمترین علت بروز و گسترش این تخریب ها «ناآگاهی» است، به خبرنگار بیشاپور گفت: ما دچار یک ناآگاهی عمومی هستیم که هم دامنگیر مردم و هم مسوولین جامعه است. مسلما این نوع نگاهِ نادرست باعث می شود تا مسوولین هم به تسریع این روند کمک کنند و مثلا به اسم احیای بافت فرسوده، تسهیلاتی چون وام به مردم ساکن در بافت قدیم بدهند. مجموعه ای از فرهنگ بومی، ملی و مذهبی را با ظواهری بزک کرده عوض کرده ایم.

عمادالدین شیخ الحکمایی در ادامه افزود: حفظ سنت ها یکی از ویژگی های یک جامعه پیشرو مترقی است. و البته یکی از مهمترین این سنت ها، سنت معماری هرجامعه است. معماری یک جامعه مجموعه بزرگی از فرهنگ را با خود حفظ می کند و کنار گذاشتن آن یعنی از بین رفتن بسیاری از این عناصر فرهنگی. حتی اگربا نگاه صرف مذهبی هم بخواهیم به این موضوع بپردازیم، باز هم جالب است که معماری سنتی ما بر مبنای باورهای دینی شکل گرفته است. حریم محرم و نامحرم حفظ می شد. حتی کوبه های درها زنانه و مردانه داشت. مصالح ما متناسب باسردی و گرمی و خشکی و رطوبت بود. به راحتی همه را کنار گذاشته و آشپزخانه اوپن را به راحتی پذیرفته ایم. اما فریاد وا اسلاما از کسی بر نمی خیزد. من واقعا تعجب می کنم که وقتی مسوولین یک جامعه نسبت به مظاهر وارداتی دنیای غرب شدیدا عکس العمل نشان می دهند٬ چرا برایشان مهم نیست که مثلا نمای یک ساختمان نمای رومی (غربی) باشد. آیا این فاجعه نیست که در یک دوره کوتاه سی چهل ساله ما تمامی چهره چندهزار ساله خود را به باد فنا دادیم و نگران هم نیستیم.

مدیر انتشارات کازرونیه در ادامه خاطر نشان نمود: جالب تر آن که توجه نداریم که چه چیزی را با چه چیزی عوض کرده ایم. مجموعه ای از هماهنگی و تناسبات محیطی و آب و هوایی و فرهنگ بومی و ملی و مذهبی را به راحتی با ظواهری بزک کرده و بی تناسب با فرهنگ و محیط زیست را به بدترین شکل ممکن عوض کرده ایم.

مصداق بارز آیه قرآنی «یخربون بیوتهم بایدیهم» هستیم

این پژوهشگر کازرونی در ادامه ضمن تشریح نوع برخورد با بناهای تاریخی درسایر نقاط جهان، تأکید نمود: در هیچ کجای جهان چنین بی رسمی دیده نمی شود. هیچ بافت کهنی به سادگی و بدون مطالعه و بررسی دقیق و در صورت ضرورت ثبت و ضبط دقیق نابود نمی شود. چون برای هویت و فرهنگ خود اهمیت قایلند و از همه مهمتر با حفظ و نگه داری و تعمیر و تبلیغ همین بافت قدیم و فرسوده چند برابر نفت ما درآمد کسب می کنند.

شیخ الحکمایی ضمن تأکید بر لزوم آگاهی رسانی به مردم برای حفظ بافت تاریخی افزود: آگاهی دادن و ایجاد تعصب نسبت به فرهنگ و هنر بومی و ملی ونشان دادن اهمیت معماری قدیم کازرون که پیشینه ای بس دراز و منحصر به فرد دارد، می تواند در گام نخست به عنوان یک راه کار عملی برای جلوگیری از پروسه تخریب قلمداد شود. ما متاسفانه داشته های خود را دوست نداریم و به دست خود شاخه ای را که بر آن نشسته ایم می بریم. ما مصداق بارز کسانی هستیم که به فرموده قرآن کریم با دستان خود خانه هایمان را خراب میکنیم: «یخربون بیوتهم بایدیهم».

از اندک خانه های قدیمی موجود برای نهادهای عمومی و اجتماعی استفاده کنیم

مدیر انتشارات کازرونیه فعال شدن نهادهای مدنی برای حفظ داشته های تاریخی شهرستان را از ضروریات امروز جامعه برشمرد و افزود: همانند گروه های حامیان محیط زیست باید گروه های مردمی حامیان بناهای تاریخی تشکیل بشود. نهادی که مثلا در کشورهای اروپایی دست کم چهارصد سال سابقه دارد. بایداندک خانه های قدیمی موجود را برای نهادهای عمومی و اجتماعی مورد استفاده قرار داد. در خانه های قدیمی می شود با حفظ هویت از امکانات امروزی هم استفاده شود. نیز البته پیشنهاد می کنم بخش خصوصی و علاقمندان توانمند وارد این عرصه بشوند و اندک نمونه های موجود را با گذشتن از منافع مادی خریداری کرده و احیا کنند. اکنون که مسیر مسولین و سیاستهای دولتی متاسفانه مسیری دیگر است، تنها مردم اند که می توانند اندک رمق باقی مانده این عنصر مهم هویتی را حفظ کنند. عمادالدین شیخ الحکمایی در ادامه به صراحت بیان داشت: راستش امیدی ندارم که به این حرفها بهایی داده شود. میگویم که در تاریخ ثبت شود. و از اکنون روزی را می بینم که برای دیدن نمونه هایی از عناصر معماری کازرون باید به فلان موزه اروپا و آمریکا برویم و عکسش را توی شبکه های اجتماعی بگذاریم و افسوس بخوریم. همچنان که مثلا باید برای دیدن موزاییک ها و گچ بری های بیشابور به موزه لوور برویم.

التماس فرهنگ دوستان در حد حفظ نمونه ها تقلیل یافته

وی ضمن ابراز تأسف از تخریب سردر مسجد نو با اشاره به ابعاد مختلف این ماجرا خاطر نشان نمود: می دانید که این موج تخریب مساجد و بناهای مهم تازگی ندارد. ضلع شمالی مسجد نو آخرین مورد روزهای اخیر است. متاسفانه دست کم سی چهل سالی هست که این روند آغاز شده و سرطان وار و به سرعت روبه پیشرفت نهاده است. خانه های قدیمی جای خود دارد. مگر از ده ها مسجد و امام زاده و حسینه و مدرسه قدیمی ما چند تا باقی مانده است؟ الان ناله و فریاد و التماس فرهنگ دوستان در حد حفظ نمونه ها تقلیل یافته است.

این مورخ کازرونی در تشریح اظهارتش افزود: یک مثال ساده می زنم. فرض کنید الان قرار است فیلمی درباره سالهای مبارزه مردم کازرون با استعمار انگلیس و زندگی و مبارزات ناصردیوان ساخته شود. به نظر شما این فیلم کجا بایدساخته شود؟ تردیدی نکنید که صدها برابر هزینه یک خانه را باید صرف کنیم تا شکل ظاهری خانه های قدیمی را بسازیم. این تنها یک نکته از صدها فایده حفظ بناهای تاریخی است.

هویت معماری کازرونی به سادگی آن است

شیخ الحکمایی به برخی برداشت های اشتباه و سطحی از بناهای تاریخی نیز اشاره کرد و با تأکید بر عواقب نامطلوب ترویج اینگونه دیدگاه ها، خاطرنشان نمود: از افرادی گاه حتی فرهنگی شنیده ام که معماری ما اهمیت زیادی ندارد چون در خانه ها و بناهای ما آجر و کاشی و تزیینات ندارد. این یک تفکر کاملا نادرست است. این خود ویژگی معماری ماست. مثل این است که عرب ها لباس سفید و ساده خود را کنار بگذارند و بروند لباس های رنگارنگ و مدل دار غربی بپوشند. اما هویت یک عرب به همین لباس ساده و سفید اوست. و هویت معماری کازرونی که بسیار تاثیر گذار در حوزه جنوب  ایران بوده است همین سادگی است.

ای دو صد لعنت بر این تقلید باد

عضو کمیته ملی حافظه ی جهانی یونسکو در ایران در این خصوص افزود: این موضوع به ویژه در باب مساجد نیز وجود دارد. کاشی هفت رنگ اصفهانی، هویت شهر اصفهان را با خود دارد و اگر در کازرون ساخته شود یک ویژگی غیر بومی محسوب می شود. متاسفانه ما سادگی مساجد را که از ویژگی های اصلی مساجدصدر اسلام هم بوده است کنار نهاده و به تقلید رو آورده ایم.  و به قول مولانا ای دوصد لعنت بر این تقلید باد. شیخ الحکمایی افزود: موضوع هویت در فرهنگ و معماری یک وقت در برابر فرهنگ و هنر و معماری غربی قرار می گیرد و یک وقت در برابر هنر و معماری شهری دیگر. ارزش اصلی در این هویت هاست. هویتی که حتی در بناهایی هم که امروزه ساخته می شود چه خانه یا آپارتمان باید رعایت شود. صد سال بعد هم باید میان بلندمرتبه سازی(آپارتمان) کازرونی و شیرازی و اصفهانی بتوان تفکیک قایل شد.

مایه شرمساری ماست که دیگر هیچ اثری از قدمت کازرون در مرکز این شهر وجود ندارد

این پژوهشگر کازرونی تأکید نمود: دنیای امروز و آینده دنیای گردشگران داخلی و خارجی است. ما باید علاوه بر حفظ بافت قدیم و نمونه های شاخص معماری سنتی٬ در ساخت آثار جدید هم به هویت بومی توجه کنیم تا گردشگران امروز و آینده دلیلی برای مسافرت و دیدار از این منطقه داشته باشند. شیخ الحکمایی تصریح کرد: اگر نمونه های موجود را حفظ نکنیم چطور میخواهیم ثابت کنیم که بر شهرهای دیگر جنوب ایران تاثیر گذاشته ایم. باز هم یک مثال ساده می زنم. کشورهای عربی خلیج فارس بادگیر ایرانی را به نام خودشان ثبت کرده اند. علت اصلی آن است که مثلا در کازرون هیچ نمونه ای از بادگیر گچی که پیشینه هزار ساله در معماری ما داشته وجود ندارد  اما  درحوزه کشورهای عربی که به تقلید از این سو بعدا ساخته شده و یا در معماری امروزشان بازتولید می شود٬ وجود دارد. اینجاست که حفظ همه عناصر فرهنگی وبومی و ملی اهمیت پیدا می کند. من الان می دانم که اگر گردشگری ایرانی یا خارجی وارد میدان مرکزی این شهر بشود و بپرسد که مردم این شهر چه سابقه ای دارند٬ دیگر هیچ اثری از قدمت این شهر در این میدان وجود ندارد و این مایه شرمساری ما و نسل امروز است. (هفته نامه بیشاپور شماره 423 آبان ماه 1393)

یادداشت:

*نماد فرهنگی مذهبی میدان مرکزی کازرون

انتشار مصاحبه این جانب در شماره 423 هفته نامه بیشاپور اگرچه مبتنی برذکر نکاتی کلی در اهمیت معماری کازرونی بود و تنها در آخرین جمله اشاره ای به تخریب سردر مسجد شهدا شده بود، اما بیشتر در این راستا دیده شد. جمعی با تماس تلفنی از این که حرف دل آنان از زبان بنده بیان شده بود، قدردان بودند و برخی این مسئله را ناشی از بزرگنمایی و جو سازی نشریه قلمداد کرده و سردر را دارای قدمت تاریخی نمی دانستند. در جوابیه عزیزان میراث فرهنگی در شماره بعد نیز (اگرچه پیش از انتشار مصاحبه این جانب و در پاسخ به مطلب منتشره از سوی خبرگزاری مهر بود)، تنها ازخود مسجد سخن گفته شده و اشاره ای به سردر قدیم مسجد در آن نبود. اما به هر حال نظر بنده همین است که این سردر حتی اگر قدمتی بیش از صدسال نداشت، چون با معماری و مصالح بومی ساخته شده بود، ارزشمند بود و نباید تخریب می شد.

موضوع اصلی این یادداشت اما نه نمک پاشیدن به این زخم تازه بلکه پیشنهادی برای التیام نسبی آن است. 
نکته ای را که در مصاحبه پیشین بر آن تاکید داشتم این بود که اگر ایران گرد یا جهان گردی به قلب تپنده شهر کازرون بیاید، هیچ اثری از پیشینه فرهنگی و مذهبی این مردم نخواهد دید. پس باید برای جبران این نقیصه بزرگ کاری کرد. بنابراین، میدان اصلی شهر نیازمند داشتن دست کم یک نماد معماری با هویت اصیل کازرونی است؛ و چه بهتر که این نماد سردر یک مسجد باشد. بنابراین پیشنهاد می کنم این موضوع به عنوان بحثی حیاتی و حیثیتی برای تاریخ و فرهنگ کازرون  دیده شود تا بتوان با همیاری و همکاری همه نهادها و خیران فهیم شهر با ساختن یک نماد شهری اثری جاودان و ارزشمند و کازرونی ساخته شود.

به گمانم رعایت موارد ذیل ما را به هدف مطلوب نزدیکتر می کند و البته برای ساخت این اثر نباید عجله کرد. مقدمتاً لازم است، متخصصان و علاقمندان، اساتید و دانشجویان عزیز رشته معماری، اصول و مبانی معماری کازرونی را بر اساس آثار به جا مانده استخراج کرده و  در باب ویژگی های معماری کازرونی و نمادها و مصالح و شاخصه های این اثر به بحث گذاشته شود. سپس، طراحی این اثر لازم است تا به مسابقه گذاشته شود. مسابقه ای که در یک مرحله با ساخت ماکت سردر و برگزاری یک نمایشگاه از این آثار علاقمندان را به صورت پویایی وارد عرصه همکاری کند. پس از آن لازم است شورایی مرکب از متخصصان معماری، تاریخ هنر و باستانشناسی (در سطح کلان) تشکیل شود و اثر نهایی از میان مجموعه پیشنهادات انتخاب شود. در نهایت تصویر اثر نهایی منتشر شود تا باز هم مورد نقد و بررسی عمومی قرار گیرد و اگر نقطه نظر وجود دارد در آن اعمال شود.

این جانب مهندس معمار نیستم و قصد شرکت در این مسابقه را هم ندارم. امابه منظور نشان دادن هدف این نوشتار، طرحی را به پیوست این یاداشت منتشر می کنم تا منظور خود را به خوانندگان گرامی بهتر منتقل کنم.

موارد ذیل در طراحی این اثر مد نظر نگارنده بوده است: اگر چه لازم است در ساخت این بنا اصول فنی (اسکلت بتنی یا فلزی ضد زلزله) رعایت شود، اما مصالح و نمای بیرونی مصالح بومی است (گچ و گچینه و ...). عناصر تزیینی نیز تنها عناصر ساده کازرونی یعنی سفیدکاری گچ و مقرنسها و قابهای ساده گچی است. کتیبه های آیات نیز از جنس گچ و یا سنگ است. (باید تلاش شود پیشینه ارزشمند سنگتراشی و گچ کاری هنرمندان  کازرونی با بیش از هزار سال سابقه در اثر نمایان باشد). در بخشی از نما یا سدره بنا پنجره های گچی و سنگی کازرونی باز آفرینی شده است. بادگیرهای کوتاه گچی کازرونی نیز در بخشی از بنا به کار گرفته شده است. ورودی بنا دارای دری چوبی و مشابه درهای قدیم کازرون است. در این طراحی تمام جبهه جنوبی میدان در نظر گرفته شده است. (این طرح مشکلی برای مالکیت و کاربری مغازه های کنار سردر اصلی ایجاد نمی کند).