پادشاهی و حکمرانی ساسانیان  بر ایران با رونق و آبادانی بیشتر خشت همراه بود. در این روزگار، خشت یک دوران طلایی و شکوفا را تجربه می کرد، عمران و آبادی، کسب و کار رونق گرفت. قلعه ها، دژهای محکم، حوضچه ها و آسیاب های متعددی در خشت احداث شد؛ که هنوز هم پس از گذشت قرنها پا برجا هستند. زمانی که شاپور پادشاه بزرگ ساسانی تصمیم به احداث و ساخت بیشاپور گرفت، خشت شهری بزرگ و شناخته شده بود که به واسطه قدمت و ناملایمات روزگار، تخریب و معیوب شده بود. شاپور شاهنشاه ایران دستور تعمیر و ترمیم خشت را صادر و برای بازسازی آن زحمت دو چندان کشید.

وب سایت نشریه antiqality وابسته به دانشگاه دورهام انگلستان جایگاه ارزشمند و حیاتی راه های ارتباطی زمان ساسانیان را مورد ارزیابی قرار داده و مسیر ارتباطی و اصلی که از بلوک خشت می گذشته را به عنوان یکی از پر رفت و آمدترین و مهم ترین راه های ارتباطی آن دوران معرفی می کند.

در زمان ساسانیان قلعه ای موسوم به شاه نشین بر فراز کوهی مشهور به همین نام در خشت، جایگاه و محل تفریح و خوشگذرانی پادشاهان ساسانی بوده است. "شاه نشین" در لغت نامه دهخدا به محل نشستن پادشاهان، نشستگاه و کرسی پادشاهان و محلی که به بزرگان تخصیص داده شده باشد معنی شده است. شاه نشین ها در زمان ساسانیان در سراسر ایران از جمله فارس و شهر خشت احداث و از آنها بهره برداری می شد. شاه نشین خشت دارای آثار متعددی همچون آب انبار، نشیمن گاه سنگی پادشاه، پله های سنگی، جوی آب و... می باشد که در فهرست آثار تاریخی میراث فرهنگ نیز به ثبت رسیده است. 

با فروپاشی امپراطوری ساسانی، زمانی که اعراب در زمان عمر تصمیم به تصرف سراسر پارس گرفتند، با سپاهی بزرگ به فرماندهی حکم بن ابی العاص که سربازان آن از طوایف و قبایل عبدالقیس آزد، تمیم و بنو ناجیه بودند، از طریق دریا وارد پارس شدند. آن ها بعد از تصرف نواحی ساحلی و کشتار و غارت بی رحمانه مردم، شهر توج را نیز فتح کردند، سپس چون توج با خشت فاصله چندانی نداشت، متوجه خشت شده، با لشکرخود به شهر خشت تاختند، در خشت به قتل و غارت مردم پرداختند و بعد از آن برای دستیابی و فتح دیگر نواحی پارس اقدام کردند. مردم خشت که در روزگار ساسانیان با تلاش بسیار و کار مداوم شهر خود را ساخته بودند به یکباره آن را ویران و خراب دیدند.

با تسلط اعراب بر ایران، دوره زوال، انحطاط و خفقان خشت فرا رسید، نقش و جایگاه خشت در زمان اعراب بسیار کم رنگ شد. اعراب پس از فتح فارس پنج ولایت آن را که هر کدام را یک کوره می نامیدند و خشت جزء کوره بیشاپور بود را از ساسانیان به ارث بردند.

ابوعبداله مقدسی در قرن چهارم هجری قمری در کتاب خود از خشت کهنه به عنوان شهری که به صورت قلعه ای مستحکم بوده نام می برد. همچنین خشت کهنه دارای چند برج دیده بانی، آسیاب، قلعه، دو دروازه و خندقی پر از آب بوده تا در مواقع ضروری و نیاز مانع نفوذ و حمله دشمن به شهر شوند.

در زمان سلطنت سلجوقیان بر ایران، اتابک چاولی حاکم شیراز و امیرالامراء سلطان مسعود ملک شاه به دلیل اهمیت و پیشینه ای که از تاریخ خشت سراغ داشت، دستور تعمیر و بازسازی آن را صادر کرد و شهر خشت در قرن پنجم هجری قمری پس از گذراندن یک دوره ویرانی یک بار دیگر آبادانی، رونق و قدرت نظامی دژها و قلعه های خود را به دست آورد.

در زمان افشاریان و پادشاهی نادرشاه، آن زمان که آن سالار و سرور مست تصمیم گرفت به قندهار و دهلی  لشکرکشی کند، به خشت نیز قدم گذاشت و شمشیرزنانی از خشت را برای فتح قندهار و دهلی با خود همراه کرد. الماس خان کندوله ای فرمانده تیپ سنندج و سردار سپاه نادرشاه این واقعه را این چنین به صورت شعر بیان می کند:

چند محال ملک چندی سرهنگان           چند سردار سخت نامی نهنگان

خشت کمارج اهل سرخاوی                  اسلامی نفر لیراوی

شرایط جغرافیایی و استراتژیک خشت به گونه ای بود که به طور مداوم در معرض خطر حمله و شبیخون راهزنان و حکام مناطق همجوار قرار داشت، از این رو حکام و خوانین مقتدری در خشت به قدرت و حاکمیت رسیده اند که همواره  شمشیرزنان و تفنگچیان زبردستی تحت فرماندهی آنها اجرای فرامین می کرده اند.

بعد از قتل نادرشاه افشار، مردم خشت فرصت را مغتنم شمرده و با رهبری حاکم شجاع و متعصب خود به نام مزارع محمدعلی خشتی که بعدها به نام محمدعلی خان خشتی در سراسر فارس مشهور گردید، نه تنها بلوک خشت را از زیر بار ظلم و ستم و زورگویی های ضابط گماشته نادر رهانیدند، بلکه از کمک کردن به مردم کازرون و شیراز نیز دریغ نکردند. وقتی علی مردان بختیاری به بهانه جمع آوری مالیات وارد کازرون شد، و آن شهر را غارت کرد، اموال غارتی را بار چهارپایان کرد و راه شیراز را در پیش گرفت، محمدعلی خان خشتی و تفنگ چیانش که از این واقعه مطلع گشتند، به کمک مردم کازرون شتافته و همچون برق و باد در کتل معروف دختر، به کمک تفنگچیان خشتی، کلانی و عبدویی، راه را بر او بستند و علاوه بر پس گرفتن اموال مسروقی مردم کازرون و بازگرداندن اموال به صاحبانش، حدود 300 نفر از نیروهای علی مردان را نیز کشتند و دست وی را برای همیشه از کازرون کوتاه کردند.

در طول تاریخ ایران می توان برهه هایی را مشخص کرد که نقطه عزیمت رخدادها و تحولات سیاسی و اجتماعی هستند. یکی از این رویدادهای بزرگ و حماسی در تاریخ ایران، درهم شکستن قدرت افغان ها و به سلطنت رساندن کریم خان زند، باکمک، تعصب، همت، شجاعت و جنگاوری رستم سلطان خشتی و تفنگ چیان خشتی بود که در جنگ خشت توانستند لشکر قدرتمند و بی رحم آزاد خان افغان را متلاشی کرده و کریم خان را به سلطنت برسانند.

در دوران بعد از قتل نادرشاه که توام با هرج و مرج و بی ثباتی در سراسر ایران بود، سرداران بزرگی از جمله آزاد خان افغان و کریم خان زند در ایران ادعای پادشاهی کردند، هم زمان با این احوال رستم سلطان خشتی  فرزند محمدعلی خان خشتی حاکم بلوک خشت بود،کریم خان نیز که مدعی جدی تاج و تخت پادشاهی ایران بود، پس از چندین جنگ و درگیری با آزادخان افغان، در نهایت پس از پذیرفتن شکست و متواری شدن، ناامید و مایوس با خانواده خود راه جنوب کشور را در پیش گرفت، و پس از عبور از کازرون، کمارج و جعفرجن، وارد خشت شد؛ قصد داشت از بندر بوشهر، ایران را به مقصد هندوستان ترک کرده و برای همیشه در آن جا خانه نشین شود، بلکه بتواند خود و اهل و عیالش را از دست آزاد خان نجات دهد. وقتی کریم خان به خشت رسید، حاکم شجاع و متعصب خشت، رستم سلطان خشتی به گرمی از او استقبال کرد. رستم سلطان با تکیه بر قدرت و به پشتوانه غیرت و تعصبی که از تفنگچیان خشتی سراغ داشت، او را از رفتن به هندوستان و پشت کردن به آزاد خان بر حذر داشت. کریم خان را در خشت مسکن داد و از او حفاظت و دلجویی کرد و به او اطمینان خاطر داد با شجاعتی که از تفنگچیان خود سراغ دارد و به سبب آشنایی کاملی که به لحاظ جغرافیایی از بلوک خشت دارد، می تواند از اصل غافل گیری استفاده کرده و لشکر آزاد خان را به هلاکت برساند. از این رو ملزومات، سیورسات و مقدمات جنگ را متقبل شد، به جمع آوری و آماده کردن نیروهای خود مشغول شد؛ از دیگر مناطق همجوار نیز عده ای به لشکر کریم خان در خشت پیوستند. خشت که در آن ایام تبدیل به یک شهر پر رفت و آمد شده بود، و کانون تجمع قوا و سپاهیان بود، آرایش جنگی به خود گرفته، و قلب تپنده ایران و چشم امید مردم برای کوتاه کردن دست افاغنه از ایران و به سلطنت رساندن یک پارسی اصیل بود.

بالاخره روز موعود فرا رسید، لشکر متحد و منسجم کریم خان به فرماندهی رستم سلطان خشتی در دره ای موسوم به دره کمارج، در آن مسیر تنگ و صعب العبور، راه را بر آزادخان افغان و لشکرش بستند. تفگ چیان مستعد و چیره دست خشتی که ذره را در هوا و کبک را در آسمان می زدند، با اشاره دست رستم سلطان بر سر آنها آتش گشودند. لشکر پر مدعای آزاد خان تار و مار شد و در هم شکست. آزادخان نیز با اندک نیروهایش از مهلکه گریخت و به شیراز فرار کرد.

آری، آن روز که عرصه بر کریم خان تنگ بود و در آوردگاه جنگ، کسی را توان مقابله با لشکر قدرتمند و مغرور آزاد خان نبود و همگان فرار را بر قرار ترجیح می دادند، مردان خشت که اساسا مردانی لشکری، نیرومند و متعصب بودند، پا به معرکه نهاده و همچون شیر ژیان به میدان نبرد آمدند. دلیری، شجاعت و مردانگی مردم خشت در یکی از سرنوشت سازترین و حیثیتی ترین جنگ های تاریخ ایران و جهان، در جنگی موسوم به "جنگ خشت" برای همیشه در تاریخ به ثبت رسید تا سندی باشد مبنی بر وطن دوستی و دلیری مردم خشت.(قابل ذکر است جنگ خشت به عنوان یکی از 60 جنگ برتر تاریخ جهان به ثبت رسده است).

پس از پایان جنگی خونین، کشته ها را با احترام به خاک سپردند. کریم خان به پاس قدردانی از سلحشوری و جنگاوری رستم سلطان خشتی، دستور داد کوچه ها و معابر خشت را سنگ فرش کنند، رستم سلطان را سپهسالار قشون خود کرد و همواره در لشکر خود از تفنگ چیان خشتی مدد می جست. با روی کار آمدن سلسله زندیه، مجددا خشت به دوران شکوفایی و درخشان خود برگشت و به دلیل نفوذ و نزدیکی رستم سلطان خشتی به دربار کریم خان زند، خشت همواره به عنوان یک بازیگر اصلی و تعیین کننده در معادلات سیاسی کشور خودنمایی می کرد.

ادامه دارد...