گفتگو با جمال اژدری کازرونی به بهانه انتشار کتاب «بر آب ها و آبی ها»

هفته نامه بیشاپور: جمال اژدری کازرونی شاعر و هنرمند کازرونی اگر چه تحصیلات خود را در رشته کارشناسی تاریخ هنر و باستانشناسی به پایان برد، با این حال روح لطیف و علاقمندی وافرش به شعر و ادبیات، او را به این وادی کشاند تا آنجا که تحصیلات خود را در این رشته تا کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی تداوم بخشید. اژدری کازرونی از سال 1370 تاکنون، با اغلب شاعران مطرح و به ویژه ادیبان کازرونی نشست و برخاست داشته و با حضور در جلسات خصوصی و یا در محافل و انجمن های متعدد شعر شهرستان و نیز مدیریت انجمن شعر در فرهنگسرای مردانی و انجمن پریشان، نه تنها به سرودن شعر ادامه داد، بلکه با داشتن پشتوانه علمی، به نقد و نقادی نیز روی آورد. به تازگی دومین کتاب استاد سیدحسن اجتهادی، به اهتمام و انتخاب این دوست گرامی با نام «بر آب ها و آبی ها» که گزیده ی اشعار کلاسیک اوست، با هزینه شخصی به زیور طبع آراسته گردیده است. به بهانه انتشار این اثر ارزشمند، بر آن شدیم تا ضمن خداقوت به ایشان، مصاحبه ای پیرامون این کتاب با ایشان انجام دهیم که آن را در ادامه خواهید خواند. گفتنی است جمال اژدری کازرونی، نوازندگی پیانو و آهنگسازی حدود 40 مورد تئاتر، ترانه و سرودهای انقلابی از سال 1368 تاکنون را در کارنامه فرهنگی خود دارد و هم اکنون مسئولیت امور فرهنگی اجتماعی شهرداری کازرون را عهده دار است...

جناب آقای اژدری ضمن تشکر از جنابعالی که دعوتمان را پذیرا شدید، ابتدا بفرمایید کتاب «بر آب ها و آبی ها»ی مرحوم اجتهادی در میان دیوان شاعران کلاسیک فارسی از چه ارزش و اهمیتی برخوردار است و با چه انگیزه‌ای به سراغ انتشار آن  رفته‌اید؟

ضمن عرض سلام و تشکر از شما جهت فراهم آوردن فرصت چنین مصاحبه ای که به خاطر چاپ کتاب  «بر آب‌ها و آبی ها» در اختیار بنده قرار دادید؛ کتاب «بر آب ها و آبی ها» مجموعه ی انتخابی از اشعار کلاسیک استاد سید حسن اجتهادی است که در قالب 250 صفحه و حدود 200 عنوان شعر مجموعه ای از غزلیات، قصاید، مثنوی، دوبیتی و نو آورهایی در شکل و فرم با نام «اشکال و تصاویر» را شامل می شود و شعرهای انتخابی سال‌های ۱۳۴۶ الی ۱۳۹۶ را در خود جای داده است. بی‌شک می توان از استاد سیدحسن اجتهادی در این ادوار به عنوان یکی از شاعران برجسته کشور خصوصاً در خطه جنوب یاد کرد که تاکنون به خاطر شرایط خاص، کمتر به ایشان و آثار ارزشمندشان پرداخته شده است.

پیوند ژرفای خیال و نازکای احساس استاد سیدحسن اجتهادی در قالب کلمات، ترکیبات، تشبیهات و استعارات توأم با استفاده از صنایع و انواع ادبی، آثار ویژه و پرباری را پیش روی هر خواننده ای باز می کند که با لحاظ کردن تاریخ سرایش شعر می توان با اطمینان و غرور از تک تک آنها دفاع کرد.

و اما انگیزه بنده به غیر از موارد مذکور، کازرونی بودن این شاعر ارجمند نیز بوده است. زیر این آسمان بزرگ و در میان این جغرافیای سترگ برآمدن چنین هنرمندی و اندیشمندی دور از انتظار نبوده و بی شک بر غنای فرهنگی- تاریخی این سرزمین بیش از پیش خواهد افزود و ما را برای با غرور زیستن، به اصل و ریشه های خود امیدوار تر خواهد کرد؛ اعتماد به نفسی که نیاز هر شهروند، اندیشمند و هنرمند کازرونی جهت همزیستی آرام و مسالمت آمیز توأم با نوع دوستی و مهربانی است.

آقای اژدری، عبارت شرایط خاص بکار بردید. ما روبروی مرحوم حسن اجتهادی دقیقاً مواجه با چه کسی هستیم؟

دوست عزیز! در مقدمه کتاب عرض کرده ام که سیدحسن اجتهادی در سوم دی ماه 1325 شمسی در خانواده ای ادیب و فرهنگی در شهر کازرون پا به عرصه وجود می گذارد. پس از اتمام دوره متوسطه در کازرون و شیراز، تحصیلات دانشگاهی را در رشته زبان و ادبیات فارسی به پایان می رساند. پدرشان سید محمدحسین اجتهادی از اولین آموزگاران و فرهنگوران و سرپرست کتابخانه دبیرستان شاپور در کازرون و مادر او زنی سترگ و فرهنگ شناس دختر مرحوم سیدعلی مجتهد کازرونی شاعر و از پیشروان انقلاب مشروطیت در فارس بوده است. کنار سیدحسن اجتهادی، کنار یک دریا مهربانی و متانت با لبخندهای عمیق و روحی زلال و شفافیم. وقتی فضای ناموزونی شکل می گیرد، شرم چهره او را فرا می گیرد و سکوتی معنادار همنشینان را به بی تناسبی فضا گوشزد می دهد. وقتی گفتگوی اعتقادی می شود با غرور در جهت دفاع از جدّش و قرآن شریف فراوان می نویسد:

«تنها نجات خلق قران کریم است          بسیار کن این رهنمای جان ما را».

و در طول زمان غزل های فراوان و زیبایی از باوری مهربان، در دفترهایش شکل می گیرد. در قصیده ای آنگاه که می بایست مدح حضرت محمد (ص) داشته باشد، می نویسد"

«این هم بلاهتی است که آن بانی دروغ          با شرک خویش شک به محمد کند همی»

و در مدح مولا علی(ع) و امام حسین(ع) در دفترهایش ابیات و غزل های عمیقی جان انسان را نوازش می کند. مشکل حسن اجتهادی شاید این است که اصلاً بلد نیست دشمنی کند، در بدترین حالات تنها دل آزرده می شود و سر به گریبان فرو می برد و سعی می کند با انسان های جاهل و مغرور و مدعی رویگردان بماند. او در بیتی از یک غزل می نویسد:

«یک تن نمی بیند مرا با چشم انصاف          درباره من های هوها بی حساب است»

جناب اژدری، گزینش اشعار مرحوم اجتهادی در این کتاب بر چه مبنایی بوده است؟

ببینید در طول 25 سال گذشته من با تعداد فراوانی از اشعار و ابیات استاد روبرو بودم و در 10 سال آخر، تصمیم گرفتم همه آن آثار شعری و منظومه ها و مجموعه ها را اسکن و ثبت و ضبط کنم. ایشان هم همیشه جوشنده و توفنده در کار سرایش بودند و بر شعرها مدام افزوده می شد. اشعار ایشان مثل هر شاعر دیگری نسبت های متفاوتی از نظر استحکام زبانی و آنچه ما آن را «شعریت» شعر می نامیم، داشته است. لذا در دو سال اخیر جهت چاپ این کتاب مجبور به گزینش بودم و ابتدا آنها را در سه طیف جداسازی کردم و ضمن ویراستاری به معنای امروز آن، در نهایت آنچه اتفاق افتاد هم بر اساس محتوا و هم حضور عناصر چندگانه شعر و هم صنایع و بدایع ادبی، این اشعار به این شکل انتخاب و چاپ شدند.

ظاهرا تقدم و تأخر اشعار بر اساس زمان سرودن مرتب نشده است. آیا اهمیت محتوایی و یا ادبی آنها مورد نظر شما بوده است و یا علل دیگری داشته است؟

به غیر از شش غزل اول که عمداً به دلیل ویژگی منحصر معنایی انتخاب شده، مابقی غزلها که از فرم واقعی غزل پیروی می کردند همگی بر اساس تاریخ سرایش شعر چاپ شده است؛ ولی درخصوص بخش «اشکال و تصاویر» سعی شد که مبنای کار بر اساس فرم و شکل ابداعی استاد اجتهادی چینش و چاپ شود تا خواننده بتواند با فرم های هم شکل ارتباط معنادار تری برقرار کند.

سبک شعری مرحوم اجتهادی بیشتر تقلیدی است یا ابتکاری؟ به نظر جنابعالی این اشعار، یادآور حال و هوای شعری کدام شاعران قدیم  یا معاصر را به ذهن متبادر می کند؟

 در اشعار کلاسیک سبک ها ابتکاری نیستند؛ ولی البته بعد از دوره بازگشت ادبی در قرن دوازدهم هجری آرام آرام تلفیقی از سبکهای قدیم(خراسانی و عراقی) با سبک نو شاعران فراوانی را درگیر خود کرد. اما نسبت شعرهای کلاسیک استاد سیدحسن اجتهادی با سبک خراسانی نسبتی روشن است. نوع زبان و برخورد با ترکیبات و کلمات، دلدادگی او را به این سبک نمایان‌تر می سازد. 

وقتی که می گیرد سراغ من عقاب طبع          دلداده خاقانیم مجذوب خاقانم

از طرف دیگر دهه سی و چهل و توفان تولیدات برجسته شعری، یکی از درخشانترین ادوار را در تاریخ ادبیات ایران رقم زد و این ایام همان زمانی است که استاد اجتهادی در سن 20 سالگی مشغول خوانش این گونه آثار و آغاز سرایش شعرهای جدی خویش است و طبعاً و قطعاً سیلی از اندیشه های جریان دار آن روزها و جهان بینی متداول آن ایام و ترکیبات و تصویرهای امروزی و نیز نگاه ویژه به مفهومی به نام «عشق» و معشوقی که از ردای گذشته بیرون خزیده و با لباس دیگری در شهر ها پرسه می زند، رد خودشان را در شعرهای استاد سیدحسن اجتهادی تثبیت کرده اند. البته آنچه از شعر های ایشان در ذهن متبادر می شود شاعری را نمایان می کند که مربوط به دوره های زمانی خود و امروزی است با مطالعات مستمر در ادبیات و جهان و آگاهی عمیق از ادبیات کهن پارسی.

قطعاً اشعار مرحوم اجتهادی در بعد غنایی سروده شده است. در این بعد، شاعر چه زمینه هایی را در شعر خود بیشتر لحاظ کرده است؟ (اجتماعی، سیاسی، احساسی، عاشقانه، شکواییه و...).

بله درست است در تقسیم بندی انواع ادبی بیشترین اشعار ایشان غنایی است و کمتر با اشعار حماسی و حِکمی روبرو هستیم؛ ولی زمینه های عاشقانه بیشترین حجم این اشعار غنایی را شامل می شود آنگاه که در هر شعری سر و کله ی یک معشوق پیدا می شود و «بانو» آرام آرام در ترکیب با طبیعت و تاریخ، رنگ و لعاب متفاوت به خود می گیرد. اجتهادی در حوزه اجتماعی نیز حضور رندانه و مجرب و مسلطی از خود نشان می دهد. دنیا را معمولا در شهری خلاصه کرده است و در مواجهه با چنین شهری مدام انواع شکواییه ها و گلایه ها و ناامیدی ها و نامرادی ها  را  فریاد می زند.

خطابه های جهان خطبه های تسلیمند          چو یادنامه فتح الفتوح عشق تویی

جناب اژدری، جنابعالی به فضای ادبی و شعری کازرون اشاره کردید؛ سؤال این است که چه فضای ادبی و شعری در حیات نسل گذشته کازرون وجود داشت که منجر به ظهور و پدید آمدن شاعران متبحر و ملی همچون مرحوم اجتهادی و دیگر هم نسلانش گردید؟

ببینید فضای ادبی کازرون بی شک هیچگاه جدا از فضای ادبی کشور نمی توان تصور کرد؛ ولی همان طور که عرض کردم، دهه سی و چهل دهه‌ای است که شاعران برجسته ای در سطح ملی درگیر تولیدات وسیع و عمیق و متفاوتی در حوزه ادبیات، خصوصا شعر هستند؛ آنگاه که برخی از آنها نیز با رویکردهای چپ قصد مقابله یا اصلاح فضای سیاسی آن روز ها را داشتند و رقابتی اینچنین در طبیعت و جغرافیای شهر سبز کازرون شاعران را به تکاپو واداشته بود. جغرافیا را از آن جهت می گویم که در نگاه اول نقش پنهان و اساسی در فرهنگ و باورها و حرکت یک تمدن و در مقیاس کوچکتر در حرکت تاریخ و مردم یک اقلیم می توانسته است ایفا کند. حال برآمدن شاعرانی از دل این طبیعت و تاریخ با پشتوانه های سرزمینی و ملی در دوره ای مشخص، در تعامل و رقابتی مسالمت آمیز  فضای ادبی و شعری آن ایام را رقم می زدند.

شهید محسن پزشکیان در طول 10 سال «شش دفتر» برجسته از اشعار خود را (از 1348 الی 1358) به یادگار می گذارد و پیشتر سیدمحمد(ناصر) اجتهادی برادر استاد سیدحسن اجتهادی یکی از طنزنویسان برجسته ی دوره سوم نشریه «توفیق» (1337-1350) نقش توانمند خود را در ادبیات تثبیت می کند؛ مرحوم حسن حاتمی "سرود مردی که به خلیج پیوست» را به زیور چاپ می آراید و مرحوم اجتهادی بیش از 20 منظومه و مجموعه تماشایی را از آن روزها تا اکنون همچون چشمه ای جوشان و خروشان فراهم می آورد که کتاب «بر آبها و آبی ها» دومین کتاب اشعار چاپ شده اوست و مرحوم محمد علی فرشته حکمت در کتاب «شستشو در باد» و رمان «گرازها» پیچیدگی زبان خود را به رخ جامعه ادبی می کشد و استاد نصراله مردانی طرحی نو در می اندازد و حماسه و غزل را در تلفیق با هم به ثبتی موفق و تاثیر گذار می رساند؛ و همه این افراد و بیشتر از آنها روزگاری زیر آسمان همین شهر و بعضاً در کنار هم به بر دوش کشیدن و پیش بردن این میراث گرانبها همت گمارده اند.   

جناب اژدری عزیز در حال حاضر اوضاع ادبی و شعر و شاعری کازرون را چگونه ارزیابی می کنید؟ 

باید پیش از این پاسخ به موضوع «بحران مخاطب» که همه ابعاد هنری و فرهنگی را در بر گرفته است اشاره کرد و این اختصاص به کازرون ندارد و حتی در نسبتی دیگر موضوع ملی بلکه جهانی است. این که انسان امروز از رسانه ای به نام شعر چه انتظاری دارد و شاعران امروز چگونه خواسته های آنان را بر آورده می کنند جواب ساده ای ندارد. این که آیا شاعر امروز باید زبان شعری اش را در سطح روز مرگی ها و لودگی ها تنزل دهد یا در توهم مخاطبانی  منتظر در یک سرزمین دیگر یا در گوشه ای از یک آینده دیگر به پیچیده گویی و دشوار نویسی با تحکم و امر و نهی در شعر و یا برعکس با ولنگاری از قواعد اجتماعی  روی آورد؛ همه اینها مسئله است.

 ارزیابی فضای ادبی و شعری کازرون با این توضیح اصلاً حال خوشی ندارد. نه از جهت مخاطبین و نه از جهت شاعران عزیز و ارجمندمان که خود نیز از این قافله جدا نیستم. البته دوستان پر توانی از شاعران عزیز پیشکسوت و جوان امروز در سطح ملی و استانی و شهرستانی در زمینه های متفاوت شعری در کارند و گاه گاه برای همه ما افتخار می آفرینند؛ ولی نیاز به یک همگرایی جدی در شاعران و امید بخشی و حمایت و توجه مسئولین از این قشر و احترام به استقلال فکری و آزادی در نگاه به این عزیزان، وضعیت را قطعاً بهتر از این خواهد کرد. به قول حافظ:

بیا که رونق این کارخانه کم نشود          به زهد همچو تویی یا به فسق همچو منی

ریشه ها همچنان استوار و پایدار برجا می مانند و ساقه ها در مقابل این تند بادها  همچنان مقاومت خواهند کرد و برگها فصلهای نو را مدام تجربه می کنند.  امید آنکه بهاری سبز و ماندگار، شاعرانی توانمند را برای این مردم گرانقدر و این تاریخ و تمدن گرانسنگ به یاد گار گذارد.