امروزه و پس از نابودی خاکستان (آرامستان یا گورستان) قدمگاه شهر کازرون، تنها گورستان شهر که بیش از یک سده پیشینه دارد، گورستان یا آرامستان امام‌زاده سید محمد نوربخش است؛ هرچند همیشه پیرامون آرامگاه و خانقاه شیخ امین‌الدین بلیانی، در خاورشمالی شهر کازرون، که امروزه از آن را بهشت زهرا (س) کازرون می‌خوانند، کسانی به خاک سپرده می‌شدند.

شهر کازرون تا سده 4 هجری قمری و برآمدن شیخ ابواسحاق کازرونی (مردم کازرون او را شاه بوسحاق نیز می‌خوانند)، در سه بخش جداگانه یا روستا به نام‌های شهر کهنه (در خاور دشت کازرون)، نورد (کوی کوزه‌گران امروزی کازرون) و راهبان (کوی بالا یا علیا کازرون) بود؛ هرچند برخی روستای دریست یا دریس در باختر کازرون امروزی را که هنوز روستایی جداگانه است، به آن می‌افزایند. پژوهش‌های تاریخی گاه سکه‌هایی به‌نام کازرون یافته‌اند که پیشینه‌ای بیشتر دارد.

بسیار روشن است که هر کدام از این روستاها یا بخش‌های جداگانه برای خود آرامستان یا خاکستانی (پس از مسلمان شدن مردم کازرون، چون درگذشتگان خود را به خاکی می‌سپردند، به گورستان، خاکستان گفته شد. تا پیش از آن پیروان زردشت، درگذشتگان خود را در گوردخمه‌ها، برای مردارخوارانی همچون کرکس، هما و... می‌گذاشتند و درگذشتگان خود را به خاک نمی‌سپردند) داشتند.

از روزگار شیخ ابواسحاق کازرونی که شهر کنونی کازرون، کم‌کم با آمدن پیروان شیخ، بزرگ و بزرگ‌تر شد، محله‌ها و کوی‌های کازرون نیز به نام‌های کوی بالا (علیاء)، کوی کوزه‌گران، کوی فخاران، کوی چاه‌آبی، کوی مصلی، کوی گنبد و کوی آهنگران و کوی بازار رخ نمودند. در چند دهه گذشته و با بزرگ‌تر شدن شهر، فرهنگ‌شهر، باغ آسیایی، بلوار، شهرک پردیس، شهرک شهید بهشتی، شهرک انتظام، کوی آزادگان، شهرک اندیشه، شهرک فجر، شهرک ارشاد، شهرک امام رضا، شهرک ولی‌عصر، شهرک گلدشت، شهرک نیایش و شهرک سازمانی نیروهای مسلح و... برپا شدند.

روشن است که کازرون با پیشینه نزدیک به هزار سال، گورستان‌های گوناگونی داشته است؛ تا آنجا که می‌توان گفت هر کوی، آرامستانی از آن خود داشت و امروزه تنها دو آرامستان امام‌زاده سید محمد نوربخش و بهشت‌زهرا را دارد.

تا دو دهه پیش، هنوز نشان‌هایی از سنگ‌گورها در خاکستان قدمگاه که امروزه دانشگاه سلمان فارسی، اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی، خیابان ارشاد و مسجد و قدمگاه و دبیرستان تقوی در آن جای دارد، دیده می‌شد. آرامستانی که می‌توانستی نام و نشانی از برخی بزرگان و نام‌آوران دینی، علمی و پهلوانان را بر آن‌ها ببینی. سنگ‌گورهایی با نشان‌های گوناگونی همچون شیر، شمشیر و... یا تندیس‌های شیر و اتاقک‌های پنجره‌ای و میله‌ای، یا درختان کنار و... که نشان از آرامستان بزرگی را داشت. پس از ویرانی این خاکستان و برآمدن ساختمان‌ها و خیابان، دهه هشتاد، در هنگام برگزاری یادواره‌ای برای زنده‌یاد شیخ عبداللطیف بحرانی که به بهجت العلماء کازرونی نیز شناخته می‌شد، سنگی به نشان آرامگاه این عالم و عارف دهه بیست و سی هجری خورشیدی، در حیاط اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی کازرون، ساخته شد. گفتنی به گواهی بسیاری از پیشکوستان کازرون و به‌ویژه کوی علیا، آرامگاه شیخ در جای کنونی نبوده و این تنها یادمانی از اوست.

از دیگر آرامستان‌های نابود شده کازرون، می‌توان به دارالسلام اشاره کرد که در چند دهه گذشته نابود شده است و هیچ نشانی از آن نیست. همچنین خاکستان کوی علیاء که در همسایگی مسجد شیخ بود و امروز بخشی از آن حیاط و حسینیه مسجد شیخ، کوچه و خیابان، مدرسه شهیدان اسدزاده و... است. برخی از سنگ‌گورهای این آرامستان در مسجد شیخ نگهداری می‌شود. آرامگاه پهلوان اسدالله، واقف این آرامستان، در حسینیه، بدون هیچ نشانی، جای دارد. آرامستان دیگر کازرون، در کوی بازار و پیرامون امام‌زاده ابافتح است که هنوز هم می‌توان نشانی از گورها در آن یافت و تا چندی پیش تندیس شیرهای ایستاده بر گورها، نشان از گورستان بودن آن داشت.

گورستان دیگر کازرون که در تاریخ بسیار نام‌آور بوده است، خاک شاه بوسحق در کوی کوزه‌گران، روبروی امام‌زاده شهید حمزه (مصلی نمازجمعه کنونی) است؛ خاکستانی که تا سده‌ها پس از درگذشت شیخ ابواسحاق کازرونی، به تبرک او، درگذشتگان را آنجا به خاک می‌سپردند؛ همچنان‌که در کتاب وصاف الحضره آمده است که پیکر شهدای ایستادگی مردم جنوب در نبرد با یورش مغولان از لر، شول، سلغری، کازرون و دیگر مردم شهرهای جنوب، به‌دست مغولان در چاهی نزدیک آرامگاه شیخ، انداخته شدند. آرامستانی که امروزه به جای آن خانه‌ها و کوچه‌ها برآمدند و به یاد شیخ و نه دیگر بزرگان و شهدا، ساختمانی چهارگوش و حیاطی پیرامون آن، به کوشش انجمن آثار و مفاخر فرهنگی کشور، ساخته شد. امروزه اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی کازرون نیز در آن‌جاست.

آرامستان‌های دیگری نیز در کازرون همچون دارالصفا بوده است که در گذار روزگاران، رو به نابودی گذاشتند و بر جای آن‌ها ساختمان‌ها، خیابان‌ها و کوچه نشستند.

در این گذار، امروزه شهر کازرون تنها دو آرامستان دارد؛ یکی در خاورشمالی به نام بهشت زهرا (س) که پیرامون آرامگاه و خانقاه شیخ امین‌الدین بلیانی، عارف سده هفتم سلسله مرشدیه، که بیشتر درگذشتگان کوی علیاء و کوی گنبد در آن به خاک سپرده می‌شوند و دیگری به نام سید محمد نوربخش (بین‌التلین) در خاور کازرون است و درگذشتگان دیگر مردم کازرون در آن به خاک سپرده می‌شوند. از شهدای انقلاب اسلامی، تنها یک تن در بهشت زهرا و یازده تن دیگر، در سید محمد به خاک سپرده شده‌اند. بهشت زهرا دارای دو بخش از شهدای جنگ تحمیلی و یک بخش از جانبازان شهید و شهدای پس از جنگ تحمیلی است و دو تن از شهدای مدافع حرم، شهید محمد مسرور و شهید پژمان توفیقی و تنها یک شهید ترور، سردار شهید عبدالمهدی ماندنی‌پور، در آن به خاک سپرده شده‌اند. از دیگر شهدای برجسته دفاع مقدس در این گلزار می‌توان به سردار شهید دکتر علی‌اکبر پیرویان (نخستین شهید دفاع مقدس کازرون و فرمانده نخستین رزمندگان کازرونی در جبهه؛ آرامگاه ایشان جدای از دیگر شهدا و در بخش خانوادگی همراه با برادر شهیدش محمد -فرشید- است)، سردار شهید احد طاهریان، سردار شهید هدایت‌الله مصلحیان (شهردار و برجسته‌ترین شهید جهادسازندگی کازرون)، سردار شهید حاج موسی رضازاده (از یاران دومین شهید محراب آیت‌الله سید اسدالله مدنی در ممسنی و نزدیک‌ترین کس به سردار حاج محمدجعفر اسدی، فرمانده تیپ المهدی در دفاع مقدس) و... می‌توان نام برد. از دیگر چهره‌های برجسته‌ای که در این آرامستان به خاک سپرده شده‌اند می‌توان به حاج محمد (هوشنگ) مرحمتی (رئیس چندین ساله فرهنگ و ارشاد اسلامی کازرون که هفته کازرون با تلاش وی برگزار شد) نام برد.

گذاری در آرامستان بهشت زهرا، به ما نشان می‌دهد که شاید نخستین کسی که در آن‌جا به خاک سپرده شده است، شیخ امین‌الدین بلیانی باشد.

سید محمد نیز دارای سه بخش شهدای دفاع مقدس و یک بخش از شهدای پساجنگ است. شهید علی جوکار، تنها شهید مدافع حرم این گلزار، شهیدان غلامرضا و علیرضا باقری‌نژادیان‌فرد (این دو از پیشگامان انقلاب اسلامی بودند که تابستان 1350 در تصادفی مشکوک جان خود را از دست دادند)، حجج اسلام شهید عبدالرحیم دانشجو (تنها روحانی و رهبر معنوی انقلاب اسلامی کازرون، امام جمعه موقت و دادستان کازرون، که شب عید فطر 1360 با زبان روزه به‌دست سازمان منافقین ترور شد) و شهید محمد خرسند (امام جمعه مردمی کازرون و پایه‌گذار دارالقرآن الکریم کازرون که به‌دست یکی از هواداران اندیشه‌های ضاله در سحرگاه 23 ماه رمضان 1398 ترور شد)، در آن به خاک سپرده شده‌اند. از دیگر چهره‌های برجسته‌ای که در این آرامستان به خاک سپرده شده‌اند، ابراهیم پرهیزگار (شاعر مردمی کازرون)، محسن پزشکیان (شاعر انقلابی و مردمی کازرون که پس از زنده‌یاد نصرالله مردانی، شناخته‌شده‌ترین شاعر یک سده گذشته کازرون به‌شمار می‌آید)، حسن حاتمی (نویسنده، شاعر و سیاستمدار کازرونی که روزگار جوانی به جبهه ملی پیوست، سپس به حزب توده و روزگاری به حزب رستاخیز پیوسته بود. با پیروزی انقلاب اسلامی، روشی دیگر پی گرفت و پس از دستگیری و زندان، توبه کرد و به اسلام بازگشت)، محمدمهدی مظلوم‌زاده (شاعر، نویسنده و پژوهشگر کازرونی)، علی‌نقی بهروزی (پژوهشگر و نویسنده کازرونی)، ناصر حیدری (عضو شورای انجمن اسلامی بازار کازرون و از بازاریان و انقلابیون برجسته کازرون، وی در دوران دفاع مقدس، از بازاریانی بود که با پیوستن به ستاد پشتیبانی جنگ، همه زندگی مادی خود را برای جبهه گذاشت تا آن‌جا که پس از جنگ، چیزی نداشت و دوباره به بازار برگشت و در کنار پویایی سیاسی فرهنگی، زندگی خود را بار دیگر ساخت)، محمد معنویان (برجسته‌ترین چهره ملی مذهبی انقلابی کازرون که خانه وی سال‌ها پذیرای نشست‌های جریان‌های سیاسی گوناگون بود)، احمد کبیری (پدر شهید بهنام کبیری و برجسته‌ترین چهره مردمی که بیشترین تلاش را در راستای آبادانی کازرون داشت)، عبدالحسین محمدپور (پدر دو شهید، از بازاریان برجسته انقلابی و عضو شورای انجمن اسلامی بازار کازرون) را می‌توان نام برد.

با گذار در آرامستان سید محمد نوربخش، سنگ‌گورهایی را می‌یابیم که پیشینه آن به بیش از 100 سال پیش می‌رسد و برخی از آنان در حال نابودی هستند. برخی سنگ‌ها نیز از سوی کسانی شکسته یا برداشته شده‌اند تا درگذشتگان تازه خود را در آن‌جا به خاک بسپارند و در این هنگام یا سنگ‌ها شکسته شده‌اند یا در بهترین حالت، به خاک سپرده می‌شوند.

به نظر می‌رسد میراث فرهنگی باید در زمینه نگه‌داشت این سنگ‌ها یا بخشی از این آرامستان به نام بخش کهنه و دیرین، همراه با سبک و شیوه ویژه آن همچون اتاقک‌های آهنی پنجره‌ای، میله‌ای یا سنگی نگه‌داری کند تا هم از نابودی آنان جلوگیری شود، هم پیشینه کازرون نگه‌داری شود و هم از دست‌درازی برخی سودجویان پیشگیری نماید.

سنگ‌های ویژه به‌جای مانده، نشان‌ها، سروده‌ها، نام‌ها و... می‌تواند برای پژوهش‌گران کازرون‌شناسی یا مردم‌شناسی بازبینی و خوانده شود و از این رو نگه‌داشت آنان در موزه‌ها، می‌تواند بسیار دارای ارزش باشد. از سوی دیگر با ساخت بخشی در آرامستان سید محمد برای نگهداری بخش تاریخی آن، می‌تواند بخش دیگری به گردشگری کازرون افزرود.

یافتن بسیاری از این سنگ‌قبرها یا نوشته‌های آنان بسیاری دشوار است؛ چراکه برخی از آنان در زیر خاک و بوته‌های خودرو، گم شده‌اند.

از سوی دیگر، نیاز است تا آرامگاه برخی از بزرگان که در آرامستان‌های گوناگون به خاک سپرده شده‌اند، بار دیگر نشان‌دار شوند؛ همچون شهدای نبرد با مغول‌ها، پیرامون آرامگاه شیخ ابواسحاق کازرونی یا نشان‌گاهی از شهدای نبرد با انگلیسی‌ها پیرامون آرامگاه ناصر دیوان کازرونی، یا شعراء و بزرگانی همچون ابراهیم پرهیزگار یا محسن پزشکیان در آرامستان سید محمد نوربخش و...