سرزمين فارس از ديرزمان بسترگاه دانش، ادب و علم بوده است؛ از سيبويه، بزرگترين نحونويس زبان عربي گرفته تا فيروزآبادي كه بهترين فرهنگ عربي به عربي را تقديم جهان اسلام كرد، در تفسير قرآن قاضي بيضاوي و در طب و نجوم، قطبالدين شيرازي و در فيزيك نور و علم مناظر و مرايا كمالالدين فارسي و در فلسفه، غياثالدين منصور دشتكي و صدرالدين شيرازي و جلالالدين دواني از همين سرزمين ادبخيز دانشانگيز برخاستهاند. اين در بعد علوم اسلامي و در بعد زبان شيرين و ادب توانمند فارسي كافي است كه به ياد سعدي و حافظ بسنده كنيم و بيجهت نبوده است كه پيغمبر اكرم(ص) وقتي هوش و فراست و ذكاوت خارقالعاده را از پيشاني سلمان فارسي دريافت، او را از خانواده خود بهشمار آورد و فرمود: «لوكان العلم في الثريا لتناولته رجال من فارس» و به گفته شاعر:
قصه سليمان شنيدستي و قول مصطفي / كو ز اهل بيت چون شد با زبان پهلوي
حال ميخواهيم درباره يكي از خودساختگان اين سرزمين پربار و بركت سخن بگوييم، مرحوم مغفور آيتالله حاج شيخ علي دواني، محقق توانا و نويسنده زبردست و عالم به علوم اهل بيت(ع) در روز پنجم مهرماه 1308ش در روستاي دوان واقع در 23 فرسخي شيراز ديده به جهان گشود. خانواده او خانوادهاي زحمتكش و متدين بودند. او به مقتضاي انديشههاي ديني خانوادگي، فكر تحصيلات حوزوي و دروس حوزوي را در خود تقويت كرد و بالاخره به نجف اشرف راه يافت. او كه ذوق و قريحه نويسندگي در نهادش بود از آغاز جواني دست به قلم برد و شيوه علماي كهن خراسان و ماوراءالنهر كه كتاب درباره زادگاه خود و بزرگان آن مينوشتند را پيشه خود كرد و او در سن 23 سالگي كتاب شرح زندگاني جلالالدين دواني را بهعنوان نخستين تاليف بر اهل علم عرضه داشت كه پس از آن اطلاعات فراواني درباره آن حكيم گردآوري كرد.
مرحوم دواني بعدها در حدود سالهاي 1348 و 1349 در كنگره هزاره شيخ طوسي حضور فعالي داشت و در اين كنگره موفق شد مقالات ارائهشده را جمعآوري و با ترجمه برخي از مقالات، آن را در 2 مجلد در سال 1349 منتشر سازد. مرحوم دواني با تجربهاي كه در شرححالنويسي بهدست آورده و آن را به كمال رسانده بود، در كتاب شرح زندگاني استاد وحيد بهبهاني و ساير بزرگان به كاربرد و كارهاي او نمونهاي براي طلاب جوان شد كه ميخواستند به ذكر شرح حال علما و دانشمندان بپردازند و خود نيز اين شيوه ابتكاري را در نگارش متجاوز از ده مجلد كتاب مفاخر اسلام به كاربرد و سيره علمي و عملي بزرگان مكتب تشيع را در اختيار طلاب جوان قرار داد.
از ديگر آثار او كتاب نهضت روحانيون ايران بود كه در ده مجلد انتشار يافت در اين كتاب به همه جريانهايي كه در ميان روحانيون و قشر متدين جامعه رخ داد و بالاخره به رهبري امام(ره) به انقلاب اسلامي انجاميد، اشاره شده است و كساني كه تاريخ سياسي، اجتماعي و ديني ايران را پس از دوره قاجار بخواهند بنويسند مسلما بايد به اين كتاب مراجعه كنند. آن مرحوم كل زندگي و خاطرات دوره حيات خود را در كتابي قطور تحت عنوان نقد عمر به رشته تحرير درآورد و سال 1382 منتشر ساخت كه داراي مطالب بسيار جالب و اطلاعات خواندني است.
او هر چند براي تحرير كتابهاي خود بيشتر انزوا و گوشهنشيني انتخاب كرده بود، ولي از شركت در مجامع و محافل علمي، خود را بينصيب نميگذاشت و در كنگرههاي علمي، بهويژه كنگرههايي كه درباره دانشمندان اسلامي بود شركت ميكرد از جمله اين كنگرهها ميتوان به كنگرههاي نهجالبلاغه، محمدبن جرير طبري، محمدعلي لاهيجي، سيدعبدالحسين لاري، مجدالدين فيروزآبادي و... اشاره كرد.
مرحوم دواني علاقه فراواني به فعاليتهاي «انجمن آثار و مفاخر فرهنگي» داشت و در اغلب مراسمهاي بزرگداشت شركت ميكرد و در بسياري از آنها همچون مراسم بزرگداشتهاي استاد مطهري و مدرس تبريزي و شيخ عباسعلي محقق خراساني و آيتالله ميرزا حسن بجنوردي سخنراني ايراد كرد و همواره متاسف بود كه چرا اولياي كشور، بزرگداشتنامه اين بزرگان را كه توسط اين انجمن به چاپ ميرسد، در سطح دبيرستانها و دانشكدهها پخش نميكنند كه سيره علمي و عملي اين بزرگان مورد تأسي نسل جوان قرار گيرد. گذشته از اين، مرحوم دواني، در همايش بينالمللي قرطبه و اصفهان 13811) كه انجمن در اصفهان برگزار نمود، شركت كرد و مقالهاي فاضلانه متجاوز از هفتاد صفحه به آن همايش تقديم داشت كه در مجموعه مقالات آن همايش در سال 1384 منتشر شده است.
آيتالله جعفر سبحاني استاد و محقق برجسته حوزه علميه قم درباره مرحوم دواني اينگونه مينويسد:... « يكي ديگر از خصايص و ويژگيهاي ايشان - مرحوم دواني - اين بود كه نسبت به تشيع و گسترش آن علاقه فراواني داشت تا بتواند با بيان مفاهيم تشيع در دل جوانان و كساني كه دور از تشيع هستند، نفوذ كند. براي همين يكي از آثار نخستيناش، ترجمه جلد سيزده بحارالانوار (مهدي موعود) درباره حضرت وليعصر (عج) است و سپس كتابهايي درباره تشيع و مباني آن نوشتند. اين هم خود، يكي ديگر از ابعاد وجودي ايشان را تشكيل ميداد.
اگر ايشان را از نظر ابعاد خلقي و اخلاقي و ارزشي مطالعه كنيم، انساني بسيار رئوف و مهربان بود. در دل، نسبت به احدي عقدهاي نداشت. نسبت به همه محبت و علاقه داشت، حتي اگر كساني درباره ايشان بيلطفي كرده بودند، در آخر از آن هم ميگذشت.
ايشان همچنين آثار شعري هم دارند. كم گفتهاند اما مليح و زيبا سرودهاند. گاهي اشعاري اجتماعي و اخلاقي همچون «حقوق زن» دارند كه بسيار زيبا است و همچنين نوشتههايي در مجله مكتب اسلام داشتند كه بدون نام ايشان چاپ شده است...»
از جمله آثار چاپشده مرحوم علي دواني ميتوان به آثار زير اشاره كرد: نهضت روحانيون ايران 111 جلد)، مفاخر اسلام 100 جلد)، مهدي موعود (ترجمه)، فروغ هدايت (ترجمه)، اجتهاد در مقابل نص (ترجمه)، راز نماز در نهجالبلاغه، پيامبر اسلام در نظر دانشمندان شرق و غرب، تاريخ اسلام از آغاز تا هجرت و...
منبع: روزنامه اعتماد ملی