با اين كه دوان در استان فارس و در حدود ۱۵كيلومترى شمال شرق شهرستان كازرون واقع شده و بخشى از آن به شمار مى آيد و از يك سو به دانشگاه مى خورد و از سوى ديگر به تنگه چوگان؛اما بسيارى از اهالى استان از تاريخچه دقيق و مشخصات آن آگاهى چندانى ندارند و حتى منابعى هم در اين باره در كتابخانه ها به ندرت ديده مى شود و در نقشه هاى موجود نيز روستايى با اين نام نيامده است. به همين خاطر، هر كس كه مى خواهد درباره اين مكان بيشتر بداند، بايد به اداره ميراث فرهنگى شهرستان كازرون رفته و با همكارى آنان از اين روستا ديدن كرده و آنچه مورد نظرش هست، بيابد.

 

اين منطقه داراى ۱۳ طايفه بوده كه همگى سال ها با صلح و صفا در كنار هم زندگى مى كردند و در عين حال، هر يك داراى زمين كشاورزى بوده و اختلافى ميان آنان وجود نداشت. اين طوايف همچنين داراى گورستان ويژه خود بوده و اين به خاطر تمايل هر طايفه براى در يك جا به خاك سپرده شدن با ساير اعضاى خانواده بوده است.

دوان يا به گويش محلى دوون، از زمان اردوان شاه وجود داشته كه البته تا زمان جمشيد جم اهالى آن متفرق بودند و پس از آن، به درخواست جمشيد دور هم جمع مى شوند و با هم زندگى مى كنند تا اگر خداى ناخواسته دچار مشكلى شدند، با هم همكارى كنند. براى همين، ابتدا بخشى به نام دشتك دوان وجود داشت كه مردم در آن زندگى مى كردند و كم كم به محل ديگرى منتقل شدند. در حال حاضر، مكانى به نام مرآفتاب بازار وجود دارد كه بازار بين المللى بوده و در قديم، از بوشهر تا اسپانيا رفت و آمد از اين منطقه صورت مى گرفت. در زمان پيش از پادشاهى شاپور حدود ۷۰۰ آب انبار داشت كه تا امروز نيز وجود دارد و از اين رو بعدها كه پست روى كار مى آيد، مأموران پست بوشهر تا اصفهان كلاً دوانى ها بودند.

اقتصاد دوان همواره بر پايه كشاورزى و الگوهاى متداول توليد اقتصادى سيستم فئودالى بوده است و اين سيستم براى نخستين بار در ايران در آغاز قرن بيستم منسوخ شد و در نتيجه دوانى ها كشاورزان مستقلى شدند و توليدات عمده آنها بعضاً انجير، انگور و حبوبات بوده است. از سويى قرار گرفتن دوان در يك منطقه سردسير و گرمسير سبب ايجاد يكسرى دگرگونى ها و ويژگى هايى شده كه بر شكل زندگى دوانى ها تأثير گذاشته است و از طرف ديگر، تنوع خاك ها سبب شده كه كشاورزى روستا از تنوع خوبى هم برخوردار باشد. روستاى دوان داراى باغ هاى انجير بوده كه در نوع خود بى نظير است و باغ هاى انگور كه شيره انگور آنها به كشورهاى اطراف از جمله بحرين و كويت فرستاده مى شد.

در دوان اين طور رسم بوده كه زنان و دختران از زمين هاى زراعتى سهمى نبرند؛چون به سبب ازدواج كردن آنان با اقوام ديگر، زمين به آن قوم مى رسيد كه اين به سود طايفه دختر نبود. اگر چه اين مسأله نه دستور شرع است و نه دستور قانون؛اما همواره يك عرف محلى بوده است.

قريه دوان از غرب به شرق از سوى سرزمين هايى مانند نودان، طاره داعون و در ميان تنگه چوگان محصور و در كناره غربى آن از شمال تا جنوب از سوى اين سرزمين ها احاطه شده است:از جنوب تنگه چوگان، حاجى آباد، سلطان آباد، امير آباد و شهرستان كازرون. در كناره جنوبى آن از شرق به غرب محصور شده و به وسيله سرزمين هايى از شهرستان كازرون تا ديانك و از شمال به جنوب با مناطقى همچون پاپون، موردك و ديانك محصور است.

رشته كوه هاى زاگرس از شمال غربى ايران به جنوب شرقى كشيده شده و دنباله آن در فارس تشكيل كوه هاى دنباله دارى را داده است. دوان در ميان كوه هاى شمالى جلگه كازرون كه از چند رشته تشكيل شده قرار دارد و منطقه دوان داراى وضع خاص جغرافيايى و تنوع آب و هوايى است. به طورى كه در دشت دوان، زمستان دماى هوا به صفر درجه نيز مى رسد و تابستان اين نقطه گرم و خشك است. مى توان گفت كه بهترين منطقه از نظر آب و هوا روستاى دوان است. براى نمونه، در يك سو داراى ده ها چشمه آبى است كه در قديم از آنها استفاده مى شد و از يك سو هم به تنگه چوگان مى رسد.

در تقسيم بندى آب و هوايى، دوان را مى توان از سرزمين هاى نواحى گرم و خشك به حساب آورد و در طول زمستان دماى هوا ممكن است به زير صفر برسد و در طول تابستان، دماى هوا تا ۴۵درجه هم بالا مى رود. به سبب هواى خشك دوان، ميزان رطوبت هوا در اين محدوده طى ۴ دوره از ۲۰ تا ۲۵درصد متغير است و به همين خاطر، بارندگى سالانه بسيار كمى دارد. اگر چه بارندگى هاى شديد زمستان ۸۶ بر بسيارى از بخش هاى استان فارس تأثير گذاشته و هواى آن را بسيار خنك كرده است اما اگر هفته سوم بهمن ماه سرى به دوان مى زديد، به تن داشتن لباس گرم اندكى آزار دهنده بود. پوشش گياهى منطقه دوان غنى و نسبت به ساير مناطق نزديك زاگرس متنوع تر است كه اين پوشش گياهى سبب ايجاد شغل هاى متنوع در ميان مردم شده است.

دوانى ها بر اين باورند كه اگر باد ابرها را به سمت غرب هدايت كند، آن ابرها بارانى خواهند شد و در طول سال، چهار نوع باد گوناگون به دوان مى وزد كه دوانى ها به هر يك نامى داده اند:

۱-راشنه كه در طول زمستان از كوه هاى شمال شرقى مى وزد و دوانى ها بر اين باورند كه اگر اين باد بوزد، نشانه آن است كه زمستانى پربارش در راه است.

۲-پوك كه در آغاز زمستان از سمت شمال وزيدن مى گيرد، درختان را شكسته و به ميوه هايشان آسيب مى رساند.

۳-پاييز كه در فصل پاييز مى وزد و به همين سبب برگ همه درختان مى ريزد.

۴-گل كه در فصل بهار مى وزد.

حيوانات بسيارى در دوان زندگى مى كنند كه آن را به يك پارك طبيعى تبديل كرده اند و از جمله پرندگانى از خانواده هاى شاهين، قرقاول، جغد، بال لاكى، داركوب، توكا و حشراتى همچون سوسك جنيان، زنبور خور معمولى و حشره اى كه در گويش دوانى باتك گفته مى شود. در اينجا بيشتر موجوداتى كه در دوان زيست مى كنند، به ترتيب زير طبقه بندى شده اند:

گروه اول شامل پلنگ، كفتار، خرس سفيد، خرس قهوه اى، يوزپلنگ، گرگ و گراز
گروه دوم شامل خارپشت و جوجه تيغى
گروه سوم شامل روباه، گوركن، سمور و خرگوش
گروه چهارم شامل گربه اهلى و موش خرما
گروه پنجم شامل نوع ديگرى از موش خرما، موش سياه و موش خانگى
گروه ششم شامل رتيل، عقرب هاى زرد و سياه
گروه هفتم شامل آهو، بز كوهى، ميش و قوچ

* تاريخچه و قدمت دوان

در گذشته دسترسى به روستاى دوان به سبب نبود راه هاى ارتباطى به سختى صورت مى گرفت. هرچند از طريق ساخت يك جاده قديمى در بخش شمالى شهر كازرون، ارتباط با روستا ميسربود؛اما به خاطر خراب بودن جاده، فعاليت هاى مربوط به روستا به كندى انجام مى شد. درباره قدمت دوان، گفته شده كه در حوالى روستاى دوان قلعه اى به نام سربوم وجود دارد و مى گويند قيصر روم، شاپور را داخل آن در پوست گاو زندانى و اسير مى كند تا وى را بيشتر زجر دهد. تا اين كه دخترى از خانواده شاه، هنگام شنيدن ناله شاپور به سراغش آمده و از او قول مى گيرد كه در صورت آزادى، وى را بانوى عالم كند. بدين وسيله شاپور نجات يافته و شب هنگام با خورجين و ساير لوازم به دوان مى آيند. اين داستان افسانه مانند مى تواند گواهى باشد بر اين كه قدمت قريه اى به نام دوان، به زمان شاپور مى رسد. اين قلعه تنها قلعه اى بوده كه هرگز به طور كامل به تصرف دشمن درنيامده است و به آن قلعه دختر مى گويند و شاپور اندكى پس از رهايى لشكر جمع كرده و قيصر روم را اسير مى كند.

بخش شمالى شهر كازرون سلسله جبال و كوه هايى قرار دارد كه در دامنه آنها يك قوم قديمى زندگى مى كرده و يكسرى روستاها و اماكن تاريخى از خود به يادگار گذاشته اند اين منطقه به عنوان يك خاستگاه مهم براى انديشمندان و عالمان دينى به شمار مى آيد.

متأسفانه در طول سال هاى گذشته سياست سازمان ميراث فرهنگى در گزينشى عمل كردن و حفظ تك بناهاى تاريخى به ضرر روستاها و بافت هاى تاريخى شهرها كه بيان كننده هويت فرهنگى منطقه بوده اند، شده است كه نتيجه ان را در تخريب بافت هاى ارزشمندى شبيه به روستاى دوان شاهديم.

در حال حاضر وضع اين روستا و به تبع آن بافت هاى فرهنگى-تاريخى شهرها به گونه اى شده كه بسيارى از فرهنگ دوستان اين مرز و بوم تنها سكوت را پيشه خود ساخته اند.

با همه اين احوال در حفظ، حراست و مرمت همان تك بناها نيز موفق نبوده ايم و تنها بناى قابل توجه و مهم روستا بقعه شيخ عالى است كه مدفن علما و بزرگان دوان است. علمايى كه هر كدام در حوزه هاى گوناگون صاحب تأليفات متعددى هستند.

شاخص ترين عالم مدفون در بقعه شيخ عالى علامه دوانى(مفسر بزرگ قرآن) در قرن دهم هجرى است؛بناى اين آرامگاه در حال حاضر به شكل نامناسبى حفظ مى شود و هرچند سازمان ميراث فرهنگى و گردشگرى استان فارس طى سال هاى گذشته مرمت هايى را روى آن انجام داده است اما به هيچ وجه پاسخگوى ارزش هاى اين بناى ارزشمند نيست. يكى از بزرگ ترين فيلسوفان قرن پانزدهم كه در سياست نيز دستى داشته است، شيخ جلال الدين محمد دوانى متولد دوان و آرامگاهش هم نيز در همين قريه است.

از جمله روستاها و اقوامى كه در دامنه كوه هاى شمالى شهر تاريخى كازرون قرار دارند عبارتند از دوان، دوسيران، سمغان، نودان كه در ميان آنها روستاى دوان و دوسيران از موقعيت تاريخى و جغرافيايى ويژه اى برخوردارند. پيش از رسيدن به اين روستاى تاريخى، دشت وسيع و بكرى قرار دارد كه به اصطلاح عام به درك دوان مشهور بوده و در اين درك كه بيشتر سنگلاخى است، آب انبارهاى زيادى قرار دارد كه به گفته اهالى قديمى دوان تعداد آنها ۹۹۹حلقه است. بيشتر اين آب انبارها سرباز و به خاطر كمبود آب ايجاد شده اند و بناى آنها به شكل هاى مختلف، دايره اى، مستطيلى و مربع شكل هستند.

بسيارى از ساختمان هاى قديمى روستا به سبب مهاجرت افراد جوان به خارج از روستا تخريب شده و دوباره بازسازى نشده اند. كسانى كه تعلق خاطرى به اين روستا دارند برگشته و ساختمان هاى رفيعى ساخته اند كه با معمارى خاص روستاى دوان تعارض كامل دارد و بيشتر آنها از مصالح آجر و سيمان و سنگ هاى نما استفاده كرده اند و به همين خاطر، در نگاه اوليه به اين روستا ديگر آن قدمت و زيبايى گذشته را نمى توان ديد.

مردم دوان نيز مانند ساير مناطق كشورمان داراى آداب و رسوم مختلفى بودند كه اين آداب و رسوم نيز در طول سال ها تحت تأثير فرهنگ ساير مناطق قرار گرفته است و اصالت خود را از دست داده است. يكى از مواردى كه اين موضوع را ثابت مى كند رواج زبان فارسى به جاى زبان خاص دوانى بين مردم است. متأسفانه با وجود ارزش هاى خاص اين زبان كه سرشار از واژگان و اصطلاحات پهلوى است، تنها نسل پير اين روستا قادر به صحبت كردن به اين گويش است. گويش دوانى ريشه در زبان ايرانيان دارد كه متعلق به خانواده زبان هاى هندو ايرانى بوده و خود بخشى از خانواده زبان هاى هندو اروپايى است كه اين گويش هنوز هم يكى از گويش هاى اصيل و باستانى ايران است.

در روستاى دوان آداب و رسوم خاصى به مناسبت هاى گوناگون در دوران هاى گذشته و حال وجود داشته است. آداب و رسوم مردم دوان نسبت به ساير مردم تفاوت دارد و در گذشته در ميان مردم دوان رسمى وجود داشته كه مى گفتند بايد فرزندان زيادى در يك خانواده وجود داشته باشد. به طورى كه هر كس اگر فرزندى نداشته باشد، آن خانواده فقير و بى چيز خواهد بود.

آداب ريختن ترس بچه در ميان مردم دوان نيز رواج دارد و اين رسم به اين طريق بوده كه اگر پسرى كوچك از يك خانواده گريه مى كرد و در شب بهانه مى گرفت زن يا مردى پارچه اى بر روى سر خود مى انداخت و صدايى درمى آورد كه بچه بترسد و چيزى نگويد. آداب و رسومى هم براى باران خواستن در ميان مردم اين منطقه وجود داشته است و اين رسم زمانى كه در دوان با كمبود آب رو به رو بودند افراد محل به صورت دسته جمعى در كوچه ها به راه مى افتادند و اشعارى را به گويش محلى مى خواندند.

روستاى دوان به خاطر قرار گرفتن در يك شيب تند تقريباً پلكانى است به طورى كه در بسيارى از بخش هاى روستا حياط يك خانه همطراز با پشت بام خانه پايينى است اگرچه روستاى دوان از يك همگنى فرهنگى برخوردار است؛اما به لحاظ فيزيكى از ۲ محل مجزا (محل بالا و پايين) تشكيل شده كه يك كوچه طويل با شيب تند از شرق به غرب مرز بين ۲ محل را مشخص مى كند. مركزيت فرهنگى روستا پيش از اسلام آتشكده اى بوده كه امروز معروف به بقعه شيخ عالى است. اين مركزيت فرهنگى در ساخت فيزيكى روستا تأثير داشته است. پس از اسلام بقعه شاه سليمان مركزيت روستا را تشكيل داده و پس از تبديل شدن آتشكده به آرامگاه علماى دوان از قرن پنجم هجرى به بعد روستا داراى ۲مركزيت فرهنگى شده است. معمارى روستاى دوان به سبب وجود عناصرى همچون سنگ، چوب، گچ، آهك كه به فراوانى در محيط روستا و اطراف آن يافت مى شود، نوع خاصى از معمارى دوره اسلامى ايران و شهرستان كازرون را به معرض نمايش مى گذارد. به خاطر كوهستانى بودن منطقه سنگ از عمده ترين مواد اوليه معمارى دوان است كه بى اندازه مى توان در اختيار داشت. چوب بلوط براى سقف بام هاى گلى، گچ كه به صورت ملات به كار رفته است، ماده اوليه آن از تپه هاى اطراف كازرون كه معدن بسيار وسيعى است تهيه مى شود، آهك آخرين مصالح به كار رفته در معمارى خانه ها است. بقعه شيخ عالى از جمله بقاياى چهارتاقى دوره ساسانى است كه برفراز آن گنبدى قرار دارد كه در دوره اسلامى به آن اضافه و در ضلع شمالى آن مدارى ديده مى شود. در داخل روستا بافت قديمى خانه ها و شيب تند كوچه ها سبب شده است كه امكانات خدماتى-رفاهى به كندى انجام شود. اين روستا درست در ميان حلقه اى از كوهستان قرار گرفته و از لحاظ گردشگرى و طبيعت گردى موقعيت مناسبى را براى گردشگران ايجاد كرده است. وجود بناهاى تاريخى در درون روستا مانند بقعه علامه دوانى و غار علامه دوانى در ضلع شمالى روستا و در داخل كوهستان و وجود قلعه هاى تاريخى بر روى كوه هاى اطراف از ديگر نقاط ديدنى اين روستاى تاريخى است. وجود قبرستان هاى متعدد حضور طوايف گوناگون در گوشه و كنار اين روستا را نشان مى دهد و اين موضوع خود سبب تنوع فرهنگى در منطقه دوان شده است. جمعيت روستاى دوان با توجه به شرايط اقتصادى و اجتماعى بويژه در ميان افراد جوان در حال تغيير و تحول است.

امروز جوانان دوانى ديگر در زادگاهشان ساكن نيستند و همه به ساير شهرها و كشورها مهاجرت كرده اند؛برخى از آنان پيش از جنگ جهانى اول به سرزمين هايى همچون بندر بوشهر و بحرين مهاجرت كردند و در فاصله ميان ۲ جنگ جهانى مهاجرت خود را به شهر صنعتى آبادان ادامه دادند. پس از جنگ دوم جهانى، آنها شروع به مهاجرت به ديگر شهرهاى ايران، كويت و ساير نقاط جهان كردند. دوانى ها هرگز پس از مهاجرت زادگاه خويش را از ياد نبردند و همواره دوان را در نظر داشته و به آن كمك مى كنند و در عين حال نيز همواره مهاجرت نيز ادامه دارد.

مردم دوان مايلند تا آنجا كه برايشان مقدور باشد در رشد و توسعه آن مشاركت كنند و بنابراين دوان را مى توان يكى از توسعه يافته ترين روستاهاى ايران دانست كه دست كم داراى ۲ جاده، سه مدرسه، مراكز بهداشتى، مغازه هاى گوناگون، شبكه ابرسانى، تسهيلات برقى، پست و مركز تلفن است. هر سال در روزهاى گرم تابستان، دوانى ها از سرتاسر دنيا به ديدار دوان مى آيند و با كسانى كه هنوز در اين قريه اقامت دارند، ديدار مى كنند.

 

منبع: روزنامه ايران