صلح امام حسن(ع) یکی از مهمترین فرازهای تاریخ تشیع است و از این رو مورخان اسلامی از همان روزهای نخست واقعه به تهیه گزارشاتی تاریخی در این زمینه اقدام کرده اند که به پیروی از روش نگارش کتاب تاریخ در قرون اولیه به سبک روایی تهیه شده است. که امروزه جز نام آنها در کتب رجال و تراجم و فهرست کتابهای متاخرین شیعه، دستخوش فنا گشته است.

برخی از این کتابهای نایاب که نام آنها در فهرستها آمده به قرار زیر است:

"صلح الحسن و معاویه " ، تالیف احمد بن محمد بن سعید بن عبدالرحمن سلبیعی همدانی متوفای 333ه.ق- «صلح الحسن(ع)»، تالیف عبدالرحمن بن کثیر هاشمی، از موالی بنی هاشم- «قیام الحسن علیه السلام »، تالیف ابراهیم بن محمد بن سعید بن هلال بن عاصم بن سعد بن مسعود ثقفی متوفای 283 ه.ق- «قیام الحسن(ع)»، تالیف هشام بن محمد بن سائب- اخبار الحسن(ع) و وفاته، تالیف هیثم بن عدی ثعلی، متوفای 207 ه.ق- «اخبار الحسن بن علی(ع)»، تالیف ابی اسحاق ابراهیم بن محمد اصفانی ثقفی کتاب «صلح الحسن(ع)» تالیف شیخ راضی آل یاسین از متقن ترین کتابهای تاریخی در موضوع خود است، که در دوره معاصر نگارش یافته و متن عربی آن به سال 1372 ه.ق به زیور طبع آراسته شده است. مهمترین هدف امام حسن(ع) بر گرفتن نقاب از چهره طاغوتهای زمان بود و به برکت این تدبیر حضرت سیدالشهداء(ع) توانست آن انقلاب بزرگی را که روشنگر حقیقت و عبرت بخش خردمندان بود، بوجود آورد.

آیة الله خامنه ای که در دوران ستمشاهی از شاگردان مبرز حضرت امام -قدس سره - بود با آغاز نهضت در سال 1342 ه.ش حرکت اصیل فرهنگی خویش را با تالیف و تصنیف و ترجمه و برپایی جلسات سخنرانی شروع نمود.

"طرح کلی اندیشه اسلامی در قرآن »، «از ژرفای نماز»، «آینده در قلمرو اسلام »، «ادعانامه علیه تمدن غرب »، «صلح امام حسن(ع)» و تالیفاتی درخصوص زندگی مبارزاتی ائمه علیهم السلام و «نقش مسلمانان در آزادی هند» برخی از تالیفات و ترجمه های ایشان در این دوران است.
آیت الله خامنه ای با بینش خاص خویش درصدد بود تا مردم مسلمان را با نوع مبارزات ائمه معصومین(ع) به مقتضیات زمان آشنا سازد، از این رو جهاد صامت حسنی را پیش از قیام خونین حسینی فریضه ای الهی می دانست. و برای افشای طاغوت زمان، گسترش بینش امام حسن(ع) در مقابل معاویه را امری ضروری تشخیص داده بود تا زمینه های قیام پیروزمندانه حسینی به وقوع پیوندد. چنان که خود می فرمایند:

اینک که با فراهم آمدن ترجمه این کتاب پر ارزش و نامی، جامعترین و مستدل ترین کتاب در باره «صلح امام حسن » در اختیار فارسی زبانان قرار می گیرد، اینجانب یکی از آرزوهای دیرین خود را برآورده می یابم و جبهه سپاس و شکر بر آستان لطف و توفیق پروردگار می سایم. پیش از اینکه به ترجمه این کتاب بپردازم، مدتها در فکر تهیه نوشته ایی در تحلیل مقایسه میان شرایط حسن(ع) و شرایط حسین(ع) آخرین گفتار کتاب مقایسه دو عصر از دوران امامت ائمه شیعه است که ویژگی های هر یک مورد توجه قرار گرفته است:
"بسیاری از مردم معتقدند که روح مناعت هاشمی که همواره چون عقابی بلند پرواز، قله های مرتفع را به زیر پردارد، با رفتار حسین(ع) متناسبتر است تا رفتار حسن(ع)

و این یک نگرش ابتدایی و سطحی و دور از عمق و دقت است. امام حسن(ع) نیز در دیگر موقعیتها و صحنه های زندگیش همان هاشمی شکوهمند و بلند پروازی بود که در افتخارات، همپا و همطراز پدر و برادر خود محسوب می شد و این هر سه، نمونه کامل و مثال عالی مصلحان مسلکی تاریخ بودند. و آنگاه هر یک از ایشان جهادی و رسالتی و نقشی مخصوص خود داشت که از اعماق شرایط موجود و اوضاع و احوال او سرچشمه می گرفت و هر یک در جای خود چه از لحاظ شکل جهاد و چه از لحاظ شکوه و مجد و چه از لحاظ پیگیری حق از دست رفته مغصوب، عملی مبتکرانه و بی سابقه بود.

نوشیدن جام شهادت در موقعیت امام حسین(ع) و حفظ سرمایه زندگی به وسیله صلح در موقعیت امام حسن(ع)، به عنوان دو نقشه و دو وسیله برای جاودان داشتن مکتب و محکوم ساختن خصم، تنها راه حلهای منطقی و عاقلانه ای بودند که با توجه به مشکلات هر یک از دو موقعیت، از انجام آنها گریزی نبود و جز آنها راه دیگری وجود نداشت، هر یک از این دو راه در ظرف خود، برترین وسیله تقرب به خدا و امتثال فرمان او بود هر چند که از لحاظ دنیوی چیزی جز حرومیت به همراه نداشت، و باز هر یک پیروزی حتمی و قاطعی بود که در طی تاریخ جلوه خود را آشکار ساخت، گرچه در حین وقوع جز محرومیت و از دست دادن قدرت، مظهری نداشت.

این دو فداکاری: نثار کردن جان در ماجرای حسین و چشم پوشی از حکومت و قدرت در داستان حسن، آخرین نقطه ای است که رهبران مسلکی در نقشها و رسالتهای انسانی و مجاهد تبار خود بدان رسیده اند.

قدرت حاکم در دوره هر یک از این دو برادر، یگانه عاملی بود که شرایط خاصی از لحاظ دوستان و یاوران و شرایط خاصی از لحاظ دشمنان و معارضان برای وی ایجاد کرده بود که به شرایط آن دیگری شباهتی نمی داشت. و بدیهی است که دوگونگی شرایط، لازمه طبیعی اش دوگونگی شکل جهاد و در نتیجه، دوگونگی پایان و فرجام ماجرا بود"

"حدسی که امام حسن(ع) در مورد فرجام کار خود با دشمن تاریخی اش معاویة بن ابی سفیان بن حرب می زد و دورنمایی که از وضع آینده خود در صورت درگیری با معاویه، مشاهده می کرد، کاملا معقول و به واقع نزدیک بود. به گمان قوی دنباله این جنگ به بزرگترین فاجعه و قاطعترین ضربت نسبت به اسلام کشیده می شد و بالاخره عواقب آن با نابودی آخرین فردی که دل در گرو طرز فکر اصیل اسلام و مکتب علوی داشت، خاتمه می یافت."

"امام حسین(ع) از اشتباهات معاویه مانند هجوم به سرزمینهای امن و امان خدا; روش وی در برابر مواد صلحنامه، مسموم نمودن امام حسن; بیعت گرفتن برای پسرش یزید و اشتباهات بیشمار دیگر وی بهره برداری کرد و بدان وسیله در برابر افکار عمومی، بر قدرت و اصالت و انطباق نهضت ضد اموی خود با موازین اسلام، افزود.

بعلاوه از لعزشهای «جانشین معاویه » آن جوان مبتلابه شراب و بوزینه و انواع گناه و فجور، بهره برداری کرد و اینها همه عواملی بود که او را در به ثمر رسانیدن هدفش تایید و کمک می کرد.وضع او از لحاظ دشمنانش و وضع او از لحاظ دوستان و یارانش در این جهت همانند بودند که او را در قیامش و به پایان رسانیدن رسالتش و پیروزی درخشانش و سربلندیش در پیشگاه خدا و در قضاوت تاریخ، کمک می کردند.لیکن وضع امام حسن(ع) - همانطور که قبلا بیان کردیم - از لحاظ دوستان و یارانش آنچنان بود که راه شهادت را بر او بست و از لحاظ دشمنانش آنچنان بود که درگیری و جنگ با ایشان را - که به معنای نابودی مکتب اسلام بود - ممتنع ساخت.

و بدین جهت احساس کرد که لزوما می باید روش جهاد خود را دگرگونه سازد وصحنه جنگ را از راه صلح بیاراید.مواد قابل انفجاری که امام حسن(ع) در قرارداد صلح کار گذارد - یعنی تعهدات معاویه - همه وسائل و ابزار دقیقی بودند که معاویه و اتباع و همفکران او را به وضع فجیعی محکوم و مفتضح می ساختند.»

موضوع «صلح امام حسن(ع)» بودم و حتی پاره ایی یادداشتهای لازم نیز گرد آورده بودم، ولی سپس امتیازات فراوان این کتاب مرا از فکر نخستین باز داشت و به ترجمه این اثر ارزشمند وادار کرد، مگر که جامعه فارسی زبان نیز چون من از مطالعه آن بهره گیرد»این کتاب در سال 1349 ه.ق در کتابخانه ملی به ثبت رسیده است که در واقع اندیشه تالیف کتاب در باره «پرشکوه ترین نرمش قهرمانانه تاریخ » به سالها و ماهها پیش از زمان ثبت آن می رسد.