صدايي راكه از حنجره‌ي انسان خارج مي‌ شود صوت گويند. صوت از ارتعاش دو تيغة نازك به نام «تارهاي صوتي» بوجود مي آيد. تارهاي صوتي در حنجره قرار دارد و حنجره نيز درست در عقب زبان واقع است و در بخش فوقاني ناي مي باشد.

وقتي تارهاي صوتي در اثر عمل ماهيچه هاي ويژه اي كشيده مي شوند، شكاف باريكي ميان آنها ايجاد مي‌ شود كه با عبور هواي بازدم از اين شكاف، تارهاي صوتي به ارتعاش در مي آيند. اين ارتعاش، هواي داخل حلق، ششها، دهان و حفره هاي بين بيني را نيز مرتعش مي كند و بدين ترتيب، صوت ايجاد مي شود.

شناخت صوت

يكي از مظاهر توحيد افعالي، دستگاه تكلم انسان است. صداي هر انساني با صداي ديگري فرق دارد و اگر با ديد الهي بنگريم، همه صداها زيباست، منتها بايد با تمرين و ممارست اين زيبايي را از استعداد و قوه به فعل رساند. نخستين گام در اين راه، شناخت صداست. ابتدا قاري قرآن بايد صدايش را بشناسد وبعد با اهتمام فراوان به ساختن صداي خود بپردازد. شناخت صدا بسيار مهم است، كساني كه در اين مرحله موق شوند، به رشد مطلوبي در هنر قرائت خواهند رسيد.

براي شناخت صدا، ابتدا بايد با استعدادهاي صوتي آشنا شد كه در اينجا برخي از آنها را توضيح مي‌دهيم.

طنين

طنين، پژواك و پيچش صوتي در دستگاه تكلم است كه هر چه بيشتر و بهتر باشد، صداي زيباتري به گوش خواهد رسيد. طنين از استعدادهاي خدادادي صداست و نسبت به صداهاي مختلف فرق مي كند و با تمرين مي توان آن را به كمال رساند، مگر صدايي كه از اين استعداد اصلاً بهره اي نداشته باشد.

گاهي استفادة ناصحيح از صوت، اين استعداد الهي را تباه مي سازد يا كارآيي اش را كم مي نمايد؛ مثلاً افرادي كه در حين تلاوت صدايشان را حبس مي كنند يا به اصطلاح «صدايشان را مي گيرند» مانع ظهور كامل طنين صدايشان مي شوند.

در ميان قاريان مصري نيز چنين افرادي ديده مي شوند و در نتيجه كساني هم كه از ايشان تقليد مي كنند، ناخودآگاه صدايي بدون طنين ايجاد مي نمايند. پس براي كارآيي بيشتر طنين صوتي، هرگز نبايد صدا را حبس كرد. البته فرق هنر قرائت با هنر آواز اين است كه در هنر قرائت، به واسطه رعايت قواعد تجويدي، بطور طبيعي صداي قاري كنترل شده خارج مي شود و لاجرم مقداري از صدا حبس خواهد شد، منتها اين حبس صدا منافاتي با بروز كامل طنين صوتي ندارد. اما حبس صدا منافاتي با بروز كامل طنين صوتي ندارد. اما حبس صوتي كه بيش از اين باشد باعث لطمه زدن به طنين مي شود.

انعطاف

ميزان انعطاف صدا از قدرت تحرير و مهارت در تغيير پرده هاي صوتي به دست مي‌ آيد. به اصطلاح، صدايي كه تحريرش بيشتر است از انعطاف بيشتري برخوردار است و صدايي كه تحرير كمي دارد انعطاف آن محدود مي باشد و براي تكامل آن تمرين و ممارست وسيله خوبي است

يكي از استعدادهاي صوتي كه از نعمتهاي عالي حضرت حق مي باشد، تحرير صوتي است. مهمترين عامل زيبايي صوت و قرائت، تحرير است. تحرير صوتي، انسان را به اعجاب وا مي دارد و متوجه عظمت خالق مي كند. از دو تار صوتي چنان تحرير زيبايي خلق مي شود كه قابل مقايسه با صداي هيچ سازي نيست و به مراتب از آنها زيباتر است. بطور كلي، تحرير مبين احساسات و حالات روحي قاري است. چه زيبا فرمود حضرت استاد كه: «تحرير ناله دل است به شرط آنكه قاري قرآن صاحب دل باشد.»

قدرت تحريري صوت بسته به نوع صدا فرق مي كند؛ مثلاً در صداهاي باس (بم) قدرت تحريري كمتر است و در صداهاي تنور و باريتون، بيشتر است. تحرير انواع مختلفي دارد، مانند: تحريرهاي پيوسته يا گسسته و يا تركيبي از هر دو.

قاريان قرآن بايد بكوشند تا اين استعداد صوتي را كامل نمايند و با دقت از آن استفاده كنند تا بي اراده و ناهماهنگ ظهور نكند و از تحريرهايي كه غير قرآني است پرهيز نمايند.

قدرت و احاطه صوتي

از ديگر استعدادهاي صوت، قدرت و احاطه آن است. منظور از احاطه صوتي «ميزان اشغال فضا به هنگام خروج صوت» است؛ يعني مقدار فضايي كه صوت در هنگام خروج از دستگاه تكلم بدون هيچ وسيله كمكي فرا مي گيرد. بالطبع اين قدرت و احاطه صدا مانند بقيه ويژگيهاي صوتي در صداهاي مختلف فرق مي كند. در يك صدا كم است در صداي ديگر حد متوسط را داراست و در صدايي زياد مي باشد.

ارتفاع صوتي

فاصله بين پائين ترين نقطه يك صوت و بالاترين نقطه آن را ارتفاع صوتي گويند. كه در اين فاصله پرده هاي صوتي متعددي قرار دارد. غالباً صداها بر دو نوع است :

1- صداهاي سينه اي كه عمدتاً بم و حجيم هستند و از ارتفاع كمتري برخوردارند.

2- صداهاي سري (يا به اصطلاح: كله اي) كه عمدتاً زير هستند و از ارتفاع بيشتري بهره مند مي باشند. هر يك از اين دو صدا، زيبائي هاي خاص خودش را دارد. مسلماً صداي اول ارتفاع صداي دوم را ندارد و صداي دوم، بم صداي اول را.

 

لازم به ذكر است كه هر دوي اين صداها، هم بم دارند و هم اوج. ولي قدرت و جذابيت در صداي اول، با بم صداست اما در صداي دوم، با اوج صدا.

البته صوت، استعدادهاي ديگري مانند لطافت، صافي و … دارد كه در اينجا به آنها نمي پردازيم، زيرا درك و فهم آنها از بديهيات است.

پس از آشنايي با استعدادهاي صوتي، قاري قرآن بايستي آن استعدادها را در صداي خويش تشخيص دهد و براي تكامل و رشد آن، ممارست دائمي داشته باشد.

يكي از راههايي كه به وسيله آن مي توان به بعضي از استعدادهاي صوتي شناخت پيدا كرد، مخصوصاً ارتفاع صوت، خواندن الفباي موسيقي است. براي اينكار بايد كلمه طيبه «الله» را بر مبناي الفباي موسيقي (دو، ر، مي، فا، سل، لا، سي) با پرده صوتي كه در گفتگوي عادي از آن استفاده مي شود، ادا كرد. معمولاً هر صدايي قادر است يك تا يك و نيم «اكتاو» از الفباي موسيقي را ادا كند ـ بعضاً تا دو «اكتاو» ـ و بيش از آن در صداهاي خارق العاده يافت مي شود (شروع اكتاو از فركانس عادي صحبت است.)

منبع: عروة الوثقی

 

درس دوم:
تقویت نفس
اندام تنفسی مانند عظلات دیگر قابل تمرین و پرورش است . با ورزش و تمرین ، زمان نگه داشتن نفس طولانی تر می شود و به زیبایی و کیفیت صدا می افزاید.
ربه ها که دو عضو اسفنجی شکل و قابل ارتجاع یعنی بزرگ و کوچک شدن هستند،عمل دم و بازدم را انجام می دهند. کسانی که نفس کوتاه دارند، در حجم و شکل ریهای آنها اشکالی وجود ندارد بلکه اشتباه آنها در این است که عمل دم و بازدم را درست انجام نمی دهند . اولا ریه ها را خوب پر نمی کنند و در ثانی هوا را زیاد و زود مصرف می کنند بعضی ها عمل دم نفس کشیدن را درست انجام می دهند ولی چون در هنگام تلاوت هوای بازدم را زود و زیاد مصرف می کنند از یک طرف دچار کمبود نفس می شوند و از طرف دیگر ممکن است در صدایشان لرزش ایجاد شود . بنابراین کسانی که به نحوی با صدا و صوت سر و کار دارند باید بتوانند در کمترین فرصت ( یک یا دو ثانیه) هوای کافی را ( بدون کشیدن شانه و شنیدن صدای تنفس ) وارد ریه ها کنند و سپس خروج تدریجی و طولانی هوا را کنترل نموده ، آن را به خوبی مصرف کنند.
و اما تمرینات ویژه تنفسی که تاثیر بیشتری و موجب طول نفس و زیبایی صدا می گردد به صورت زیر است :

تمرین یک:
نفس عمیق بکشید ( بدون اینکه صدای نفس شما شنیده شود و شانه ها را بالا بکشید ) ، هوا را داخل ریه ها کنید و پس از حبس آن در یک لحظه ، هوا را آرام آرام از دهان خارج کنید ( صدای نفس شما شنیده نشود ) . این تمرین را چند بار تکرار کنید.

تمرین 2:
حال تمرین یک را از طریق بینی انجام دهید ، یعنی با دهان بسته ریه ها را پر و خالی کنید.

تمرین 3:
تمرین تنفس همراه با تمرین فک ، لبها و بیخ زبان
با نفس عمیق هوا را به داخل ریه ها بفرستید و پس ار آن همچنان که هوا را آرام آرام مصرف می کنید ، کلمه را تکرار کنید در ادای حرف > فک را شل و رها کنید . روی لبها فشار بیاورید تا لبه نیرو مند شوند . حرف با نوک زبان به طور ملایم اداء تا زبان به روان کار کردن عادت کند. در هنگام ادای حرف > گلو را کاملا باز گذاشته ، قاف را با فشار آوردن به بیخ غلیظ ادا کنید تا ریشه و بیخ زبان تحرک بیشتری بیابد
و روان کار کند. به همین شکل ، کلمات دیگری را نیز تمرین کنید. البته حروف و کلمات دیگری که مربوط است به لبها ،فک ، بیخ زبان و کام به صورت کلمه و یا جدا ادا و تمرین کنید.

تمرین 4:
هوا را از هر دو مسیر یعنی دهان و بینی با فشار و سریع ( شبیعه کشیدن خمیازه ) به داخل ریه ها بفرستید و سپس با فشار فشار بیرون برانید . در این کار امتداد و طول بازدم مورد نظر نیست.

تمرین 5:
با کشیدن نفس عمیق ، ریه ها را تا نهایت درجه پر کنید و پس از حبس کوتاه بدون اینکه چیزی بخوانید با کشیدن صدای

هوا را بتدریج خارج کنید. طول نهایی این بازدم را مشخص کنید و پس از آن یک یا چند آیه طولانی را با قرائت بخوانید و سعی کنید به مرور زمان پس از چندین بار تمرین به همان درجه و میزان برسانید . قابل توجه اینکه طول تنفس بازدمی در ضمن تلفظ و خواندن ، کمتر از طول کشیدن صدای ساده می باشد و علت آن این است که در ضمن خواندن هوای بیشتری مصرف نمی شود ( یا بیشتر مصرف می کنیم ) .

 

این تمرین برای جلو گیری از مصرف زیادی و هدر رفتن هواست . یکی از علل کوتاهی تنفس ، زیاد مصرف کردن هوای بازدم است . بهتر است در ضمن این تمرین ورزشی فک ، لبه و قسمتهای جلو و عقب زبان نیز انجام گیرد . برای این منظور آیاتی را انتخاب کنید که در آنها چند حرف لبی و زبانی پشت سر هم قرار گرفته باشد . در این حال نیز فک را رها کنید و در ادای حروف حلقی و بیخ زبانی ، گلو را باز گذاشته ، بیخ زبان را با فشار حرکت دهید .

یادآوری :

در این تمرینها بیشتر تقویت صدا ، فک ، لبها، بیخ ، زبان و نیز تمرین تنفس مورد نظر است نه رعایت قواعد تجویدی به دقیق آن

 

تذكر: دنباله‌ي اين مبحث به همين پست اضافه خواهد شد.