در مرور تاریخچه سرزمین پهناور ایران که همواره پل ارتباطی میان شرق و غرب بوده و زمانی تمدن­های فلات آسیا را به سرزمین­های کوهستانی و جلگه­ای اروپای امروزی و بین­النحرین متصل می­نموده، یکی از نکاتی که بسیار حائز اهمیت بوده، آیین، کیش و یا به تعبیر امروزی مذهب است. به گونه­ای که از زمان تشکیل نخستین دولت منسجم توسط هخامنشیان تا به امروز، همواره مذهب و مذهبیون از مولفه­های اصلی شکل­دهی نظام­های اجتماعی محسوب می­شده­اند.

آنچه مذهب در دل تاریخ ایران به جای گذاشته، علاوه بر اعتقادات و روحیات ویژه­ای که در عالم روحانی تجلی می­یافته، بناها و ساخته­هایی است که گاه در دل شهرها یا مجاور آنها همچون معابد و نیایشگاه­های آب و آتش و یا به گونه­ای منفک و جدا در بلندای کوه­ها همچون دخمه­های آیین زرتشت بنا نهاده می­شدند.

دامنه و گستردگی تنوع این بناها هم، از تندیس­های کوچکی که تصویرگر مفاهیم خاص مذهبی بوده و یا گوردخمه­ها و استودان­های کوچک گرفته تا معابد بزرگی همچون آتشکده­ها متغیر هستند.

نکته­ی جالب توجه در بررسی جامعه­شناختی آثار باستانی، به خصوص بررسی بناهای مذهبی، آنجاست که با مقایسه کمیتی این آثار (مذهبی) با سایر آثاری که صرفاً مربوط به زیست مادی انسان­ها می­شود، درخواهیم یافت که بناهای مذهبی به نسبت سایر بناها بیشتر و عموماً سالم­تر برجای مانده­اند. که بدون شک در ریشه­یابی علل آن به اهمیت بالای مذهب و حفظ تمامی متعلقات مادی به آن، همچون بناها، تندیس­ها و مجسمه­ها، اِلمان­ها و حتی نمادها خواهد رسید. به گونه­ای که به عنوان مثال اکنون نمادی همچون «فروهر» و معابدی با عنوان «آتشکده»، یا درست همانند هزاره­های گذشته و یا بسیار نزدیک به آنها حفظ شده­اند.

البته بایستی یادآور شد حفظ ساختار مادی آنها در گذشت زمان بیش از درون­مایه­ی معنویشان بوده است. به عنوان مثال امروزه از چگونگی نیایش در معابد آب (آناهیتا) اطلاعی در دست نیست، اما بنای آنها همانند گذشته باقی مانده است.

در این میان، دشتی که امروز کازرون می­نامیم نیز همچون بسیاری دیگر از نقاط ایران­زمین، دارای برجستگی­های متعدد باستانی به ویژه بناهای مذهبی پیش از اسلام و پس از آن است که خواه در بنا و خواه در روح دمیده شده در کالبد آنها تجلی یافته­اند.

کازرون که به لحاظ ویژگی­های خاص جغرافیایی و نزدیکی به راه شاهی، در گذر زمان بستری برای بنیان نهادن آثار متعددی از جمله دو شهر تاریخی بزرگ شناخته شده بوده است (بیشاپور و سرمشهد)، می­تواند به عنوان منطقه­ای نمونه و قابل بررسیِ بیشتر به خصوص در رابطه با بناهای مذهبی مورد کنکاش قرار گیرد.

اهمیت این سرزمین به خصوص در میان ساسانیان و دقیقاً پس از نبردها و فتوحات متعدد شاپور و بنا نهادن شهر زیبای بیشاپور در میان نیاکان ما بیشتر شد. در همان دوران (ساسانیان) و به موازات افزایش قدرت موبدان و مذهبیون در دستگاه دولتی علاوه بر افزایش نقش آنها بر زندگی مردم، آثار بیشتری نیز در قلمرو ایران به مذهب اختصاص داده و پدید آورده شد. به نحوی که به عنوان مثال تنها در منطقه­ی کازرون امروزی، علاوه بر بزرگترین کتیبه­ی پهلوی که حاوی متنی مذهبی و مربوط به تعالیم زرتشت می­باشد و معبد زیبا و باشکوه آناهیتا، آتشکده­های متعددی را پدید آوردند که امروزه بقایای برخی از آنها همچون آتشکده جره(گره)، آتشکده کازرون و آتشکده بیشاپور همچنان برجای مانده است.

گرچه این آتشکده­ها که به دلیل شکل ظاهری خود به چهارطاقی نیز شهره می­باشند دارای مبدا زرتشتی می­باشند، اما در طول دوران حیات خود در خدمت ادیان مختلف بوده­اند و گاه نقش کلیسا برای مسیحیان و گاه نیز نقش مسجد برای مسلمانان را ایفا نموده­اند.

شاید حفظ کاربرد مذهبی آنها در ادیان و حکومت­های مختلف سبب بقای آنها تا به امروز شده باشد، تا آنجا که به عنوان مثال آتشکده کازرون به عنوان بنایی مجرد باقی مانده و بناهای اطراف آن کاملاً از بین رفته­اند و یا آتشکده جره نیز که با توجه به محوطه­ی پیرامونی آن و بررسی سفال­های موجود و سایر قرائن می­توان بر وجود بناهای متعددی که اکنون به کلی تخریب شده و از میان رفته­اند اطمینان یافت.  اما تنها این بنای زیبا و عظیم همچون بسیاری از آتشکده­های دیگر ایران بر بلندایی از تپه و در مجاور رودخانه­ای همچنان بازو در بازوی تاریخ، صلابت ستون­هایش را حفظ نموده است.

آتشکده یا چارطاقی جره که اکنون فاقد هرگونه حصار و حفاظت فیزیکی است دارای ابعادی به طول14/30متر می­باشد که همین طول نسبتاً زیاد ابعادش، از آن بنایی ساخته که از فاصله­ی چند کیلومتری هم می­توان زیبایی­اش را بر فراز تپه­ای که بر آن بنا شده و در مجاورت رودخانه­ی جره به تماشا نشست. رودخانه­ای که از ارتفاعات کوهمره سرخی سرچشمه گرفته و بعد از مشروب نمودن اراضی جره به طرف غرب متمایل می­شود و وارد منطقه­ای کوهستانی می­گردد. این رودخانه در ادامه­ی مسیر خود به رودخانه­ی دالکی ملحق شده و سپس به آغوش خلیج فارس وارد می­شود.

آتشکده جره را با سنگ­های تراش خورده و با نمایی محدب بنا نهاده­اند. وجود درگاه­های وسیع و شکل خاص سقف آن نیز از دیگر ویژگی­های خاص معماری آن محسوب می­شود.

کاربرد تقویمی آتشکده جره

آتشکده جره صرفنظر از کاربرد چهارطاقی به عنوان آتشکده یا هر نام دیگر، سازوکار خاص تقویمی و گاهشماری جالب توجهی دارد. با بررسی و شناخت بهتر این سازوکار به وضوح درمی­یابیم که ساخت چنین بناهایی نشانه­ای است از دانش و علوم دقیق در ایران­باستان، دانشی که در طی هزاران سال به جای آنکه بر آن افزوده شود، از یادها رفته و به فراموشی سپرده شده است.

برای معرفی و شناخت سازوکار ذکر شده در آتشکده جره کازرون ابتدا بایستی مقدمه­ای در خصوص گردش ظاهری خورشید و کاربرد آن برای سنجش زمان و تنظیم تقویم خورشیدی را مرور نمود.

می­دانیم که کره زمین از چهار حرکت اصلی برخوردار است: نخست، گردش زمین از غرب به شرق و حول محور شمالی ـ جنوبی خود که «حرکت وضعی» نامیده می­شود و طلوع و غروب روزانه­ی خورشید و توالی روز و شب را موجب می­شود.

دوم، حرکت محوری یا «میل زمین» که به موجب آن کره زمین از امتداد محور شمالی ـ جنوبی خود به اندازه 23درجه و 26دقیقه منحرف شده است و باعث تغییر آب و هوای زمین و ایجاد فصل­های چهارگانه می­شود.

سوم، حرکت زمین به دور خورشید در خلاف جهت عقربه­های ساعت که توالی سال­ها را ترتیب می­دهد و «حرکت انتقالی» نامیده می­شود. از آنجا که مدار زمین به دور خورشید در حرکت انتقالی بیضی شکل است، گاه از خورشید دور و گاه به آن نزدیک می­شود.

چهارم، «حرکت تقدیمی» زمین که بر اثر آن جابجایی زمین حول صفحه عرضی آن صورت می­پذیرد و به موجب آن قطب آسمانی در دایره کوچکی به شعاع 23درجه و 26دقیقه به دور قطب دایره­البروج حرکت می­کند.

تأثیر میل محور زمین بر روی حرکت وضعی آن موجب می­شود تا محل طلوع و غروب خورشید جابجا شود. بطوریکه تنها در دو روز، یعنی اول فروردین­ماه و اول مهرماه، خورشید دقیقاً از شرق برمی­آید و در غرب فرو می­رود؛ که آن را به ترتیب نقطه «اعتدال بهاری» و «اعتدال پاییزی» می­نامند. در دیگر روزهای سال خورشید از شرق و از غرب منحرف می­شود، بطوریکه در اول تیرماه یا اول تابستان که به آن «انقلاب تابستانی» می­گویند، به حداکثر فاصله خود از نقطه اعتدال بهاری می­رسد و از سوی شمال با آن زاویه 23درجه و 26دقیقه می­سازد.

اندازه این زاویه برابر با اندازه میل محور زمین است. بلندترین روز سال و کوتاه­ترین شب سال، در زمان انقلاب تابستانی به علت این است که فاصله بین طلوع و غروب خورشید به طولانی­ترین حد خود می­رسد.

پس در اول فروردین و اول مهر، یعنی در زمان اعتدالین، خورشید دقیقاً از شرق طلوع و در غرب غروب می­کند. در اول تیرماه یعنی در انقلاب تابستانی در نقطه­ای به فاصله 23درجه و 26دقیقه قوسی بالاتر از شرق (به سوی شمال) طلوع می­کند؛ و در اول دی­ماه یعنی در انقلاب زمستانی در نقطه­ای به همین فاصله پایین­تر از شرق (به سوی جنوب) طلوع می­کند. غروب خورشید نیز تابع همین تغییر و تحول است.

در اینجا پرسشی جالب پیش می­آید و آن اینکه اگر میل زمین، سال را به چهار فصل یا به عبارت دیگر سال را به چهار قسمت 3/91 روزی تقسیم می­کند، در اینصورت فاصله اول بهار با اول تابستان و اول مهر و اول دی برابر با این عدد نیست و با آن تفاوت دارند؟ پاسخ این پرسش نشان از دقت علمی پیشینیان ما دارد.

آنان دریافته بودند که سرعت خورشید تغییر می­کند و مدت چهار فصل سال برابر نیست. و علت اینکه شش ماه اول سال را 31روزه و پنج ماه دوم را 30روزه معین کرده بودند، از همین آگاهی آنان از تغییر سرعت ظاهری خورشید سرچشمه می­گیرد، به همین دلیل و نیز دلایلی دیگر گاهشماری خورشیدی ایرانی دقیق­ترین گاهشماری در جهان بشمار می­آید.

دانش امروزی نیز معلوم ساخته است در نیمکره شمالی زمین که سرزمین پهناور ایران هم در آن واقع شده است، بهار 9/92روز، تابستان 6/93روز، پاییز 8/89روز و زمستان 89روز است.

همانگونه که سرعت حرکت انتقالی زمین یکنواخت نیست، تغییرات محل طلوع خورشید در روزهای متفاوت سال نیز با یکدیگر برابر نیست.

به عبارت دیگر اگر طلوع خورشید از اول فروردین­ماه تا اول تیرماه 23درجه و 26دقیقه تغییر می­کند، انتظار داریم که در اول اردیبهشت یک سوم این فاصله و در اول خرداد دو سوم این فاصله را پیموده باشد، اما اینگونه نیست و سرعت این تغییرات در حوالی اعتدال­ها به حداکثر میزان خود و در انقلاب­ها به حداقل می­رسد، به صورتی که در اول اردیبهشت فاصله طلوع خورشید از شرق 5/11درجه قوسی و در اول خردادماه 20درجه قوسی می­باشد. به عبارت دیگر محل طلوع خورشید در فروردین­ماه 5/11درجه، در اردیبهشت­ماه 5/8درجه و در خرداد ماه فقط 5/3درجه تغییر می­کند.

دانستیم که خورشید در هر روز سال از نقطه­ای خاص طلوع می­کند و این خصوصیت بهترین شاخص برای تعیین زمان و استخراج تقویم خورشیدی است. در ادامه خواهیم دید که چگونه از این شاخص استفاده می­شده است.

پس از درک این مقدمه بایستی نگاهی کوتاه هم به معماری آتشکده جره و حتی سایر آتشکده­های ایران داشته باشیم.

در بررسی ابعاد و اندازه­های چهارطاقی­های ایران به نکته­ی جالب توجهی برمی­خوریم. آن هم تناسبی است که بین پهنای پایه­ها و طول هر ضلع چهارطاقی وجود دارد. به گونه­ای که در بناهای کوچکی همچون چهارطاقی کازرون یا بناهای بزرگی همچون چهارطاقی فیروزآباد، بطور ثابت و یکسان رعایت گردیده و از نسبت 2/3: 1 تا 9/3: 1 فراتر یا فروتر نمی­رود.

همانگونه که در نقشه می­بینید، این تناسب باعث می­شود تا بین گوشه­های پایه­ها و خط­دیدهایی که به موجب آنها تشکیل می­شود، فاصله­ای در حدود 5/23 درجه ایجاد گردد. فاصله­ای که با زاویه میل خورشید در آغاز هر یک از فصل­های سال برابر است.

برای سنجش آغاز سال و آغاز فصل با استفاده از آتشکده جره بایستی از گوشه­ها و زوایای داخل آن استفاده کنیم. رصد و سنجش سایه­ها در حدود 20دقیقه پس از طلوع خورشید انجام می­شود. چرا 20دقیقه پس از طلوع خورشید و نه دقیقاً بلافاصله پس از طلوع خورشید؟ به این خاطر که هنگام طلوع خورشید، پرتوهای آن بیشترین مسافت را در جو طی می­کند و احتمال اینکه گرد و غبار موجود در جو و در افق و نیز مه صبحگاهی مانع از رسیدن پرتوهای خورشید به آفتاب­سنج­ها شود، بسیار زیاد است. در نتیجه رصد سایه­ها را دقایقی پس از طلوع خورشید انجام می­دادند.

این بنا نیز همچون بسیاری دیگر از بناهای ایران باستان هنوز رازهای زیاد دیگری را در دل نهفته دارد.

.............

* عنوان و ایده اصلی نگارش و تنظیم این مقاله برگرفته شده از کتابی با عنوان مشابه، نوشته­ی دکتر رضا مرادی­غیاث­آبادی و به نام »بناهای تقویمی و نجومی ایران« است و پیش از این در صفحه تاریخ شماره 133 هفته نامه بیشاپور نیز منتشر شده بود.

............

منابع:

ـ بناهای تقویمی و نجومی ایران، رضا مرادی غیاث­آبادی ـ چاپ دوم، انتشارات نوید، 1382

ـ فرهنگ و تمدن ساساني /  تاليف : سيد حسن موسوي ، انتشارات آرمانگرا، 1380

ـ کازرونیه (مجموعه مقالات کازرون­شناسی، دفتراول)، به کوشش عمادالدین شیخ­الحکمایی، تهران، کازرونیه، 1381