زمانی آب آنقدر مقدس و معنا دار بوده است که آن را در قالبی خداگونه ستایش می کنیم و برای آن یک معبد می سازیم. معبد اناهیتا در بیشاپور پاسخی است هوشمندانه به این سوال که چگونه می توان فضایی برای ستایش آب مطابق با اساطیر و اعتقادات تدارک دید؟
در میان آثار کاوش شده در جبهه شمالی شهر ساسانی بیشاپور در استان فارس بنایی عظیم حجاری شده در دل زمین با ناگفته هایش به آرامی خفته است. از دالان غربی سالن تشریفات شاهپور به سمت شمال که میرویم دیواری نیمه مخروبه از سنگهای مستطیل شکل عظیم به همراه دو قطعه سنگ دو تکه برآمده بر روی این دیوار مخروبه به چشم می آید، قطعات بزرگ حجاری شده از سنگ که گویی زمانی مجسمه هایی فاخر بوده اند... جلوتر از این دیوار راهرویی است که قسمت بیشتری از پوشش طاقی سقف اش ریخته، ما را با خود به داخل فضایی سرداب مانند می برد...چیزی که پس از پایین رفتن از راهروی دهلیز مانند و ورود به فضای اصلی توجه را با خود می برد حسی است که در فضا جاری است. اینجا فضایی کعبه مانند است، مکعبی روباز با طول، عرض و ارتفاع 14 متر-اگرچه امروز دیوارها ریخته و از ارتفاع اصلی بنا به خصوص در 3 جبهه کاسته شده است-. مکعبی منفی حفرشده در دل زمین که شباهتش به کعبه ما را به فکر فرو می برد.
تصویر : عکس از داخل حیاط – مأخذ : سایت تابناک
بنای معبد آناهیتا
معبد آناهیتا در بیشاپور آنچنان که اشاره شد بنایی است مکعب شکل و روباز از سنگ با طول و عرض و ارتفاع 14 متر که 6 متر از این 14 متر پایین تر از سطح زمین است (و این به این خاطر است که آب قنات به بنا وارد شود) . در میان این فضای مربع شکل آبگیر مربعی با ابعاد 11.10* 11.10 متر با ارتفاع 40 سانتی متر، فرش شده با سنگ های منظم که سطح آنها 1*1 متر است. اطراف این برکه سکویی به عرض 140 سانتی متر می چرخد که آنچنان که به نظر میرسد محل تجمع نیایشگران در هنگام برگزاری مراسم بوده است. در میان هر یک از اضلاع این مکعب در گاهی به ارتفاع 4 متر قرار دارد. وضعیت معماری و تزتینات درگاه ها بگونه ای است که یاد آور اسلوب معماری هخامنشی است به خصوص در تزئینات تاج درگاه ها که تقلیدی از تاج درگاه ها در تخت جمشید است و این تقلید پر بیراه نیز به نظر نمی رسد چنانکه ساسانیان خود را وامدار و وارث نیاکان پارس خود در همه زمینه ها می دانستند.
درگاه ضلع جنوبی ورودی اصلی به بنا است و ادامه راهروی دهلیز مانندی با 24 پله است که سکوی اطراف آبگیر معبد را با سطح زمین ارتباط می دهد. دور تا دور فضای مربع شکل اصلی و در پشت درگاه ها چهار راهرو قرار دارد که بر خلاف بنای اصلی با طاق آهنگ کاملاً پوشیده شده اند. سه راهروی شمالی، شرقی و غربی هر یک به طول 22 متر و عرض 1.83 متر وظیفه انتقال آب و تامین آب آبگیر مرکزی را به صورتی منظم و نمایشی بر عهده دارند. راهروی جنوبی که در دل دیوار جنوبی احداث گردیده از سه راهروی دیگر باریک تر است و در ارتفاع بالاتری قرار گرفته است. در انتهای شرقی و غربی دالان جنوبی دو درگاه قوسی شکل به دو راهروی شرقی و غربی گشوده می شود و امکان تماشای گردش آب در این دو راهرو را مهیا می¬سازد. دیوارهای فاصل بین فضای اصلی و راهروهای جریان آب به صورت دو جداره از سنگ تراش خورده و با قطر 235 سانتی متر است. میان دو ردیف سنگ دیوار را با لاشه سنگ و خاک پرکرده اند و از 5 متر به بالا را با لاشه سنگ و ملات گچ اندود نموده اند.
تصویر : بازسازی طرح کلی معبد آناهیتا-مأخذ : نگارنده
تصویر : پلان معبد آناهیتا-مأخذ : نگارنده
آب و سیستم گردش آب در معبد اناهیتا
به روایت دکترسرفراز تمام این بنا با این همه دقت و ظرافت برای عرضه و نمایش عنصر مقدس آب است و بر طبق نقشه و طرح از پیش تعیین شده بنحوی طراحی شده تا آب رودخانه شاپور که در فاصله 250 متری این مکان جاری است درون این بنا جاری گردد. سیستم کنترل و تنظیم جریان آب در داخل بنای معبد نیز خود ماجرایی است جدا و تحسین بر انگیز، دکتر علی اکبر سرفراز این سیستم دقیق کنترل آب را در مقاله¬ای درکتاب"شهرهای ایران" به تفصیل بیان نموده است: "...اولین سنگ بنای این پرستشگاه به صورت نوعی مُقسّم و تنظیم کننده آب در مظهر قنات نصب شده و اطاقکی در مقابل آن برای نگهبان آب پیش بینی و اجرا شده است... در وسط هر یک از ورودیها مجرای آبی در داخل سنگ های زیرکف پوش درگاه حجاری و دقت شده است تا از هر سه طرف بنا در مواقع لزوم(احتمالاً در اعیاد و جشن ها و مراسم مذهبی) آب به درون معبد جاری شود. برای این منظور سنگ تنظیم کننده آب را در مظهر آب به گونه ای نصب نموده اند تا مجرای سمت چپ آب را وارد جوی باریکی بعمق 7سانتی متر که در طول دالان شرقی حجاری شده جاری سازد.آب پس از عبور ازسراسر حاشیه این دالان بخشی از آن از زیر سنگ فرش دروازه شرقی و کانال پیش بینی شده وارد صحن مرکزی میشود و مازاد آب وارد کانال دالان شمالی شده ضمن آنکه قسمت دیگری از آن از طریق دروازه شمالی وارد محوطه داخلی آبگیر می گردد، اضافی آب در انتهای این دالان با رشته آب جاری از مجرای سمت راست آب پخش کن پیوسته و از حفره ای که درون سنگی در انتهای دالان شمالی نصب شده با فشار هر دو انشعاب عبور نموده وارد دالان غربی می شود و در آنجا این انشعاب به دو رشته دیگر تقسیم می شود و به همان ترتیبی که در دالان های شمالی و شرقی جریان داشت سراسر دالان غربی را نیز سیر می کند و از کانال مرکزی دروازه غربی وارد صحن مرکزی آبگیر می شود...
موضوع جالب توجه دیگر اینکه به منظور جریان متناسب آب در مجرای پرستشگاه و ورود آب به صحن داخلی دو حفره کوچک قابل کنترل در اطراف مجرای اصلی درون سنگهای کفپوش درگاه ایجاد کرده اند که دارای که در تصویر مشخص است و دارای وظایف ویژه ای هستند...
...مشاهده می¬شود که سیستم گردش آب معبد بر اساس اصول سه گانه نهاده شده است بدین ترتیب که آب از سه مجرای سنگ تنظیم آب (آب پخش کن) وارد رواق معبد می¬گردد، از سه دروازه یا کانال وارد صحن می گردد و حال دیدیم که برای خروجی آب نیز چنین اصول سه گانه ای را مراعات نمودند. یقیناً رعایت سه اصل مهم در زندگی روزمره جنبه اعتقادی داشته و ارتباط مستقیم با نیایش فرشته آب دارد..."(کیانی ،1366:65) تمام این دقت و ظرافت در کنترل آب برای این است تا آبی راکد با سطحی آئینه ای را در فضای اصلی مهیا سازد و این با طرحی از پیش تعیین شده و هدفی والا صورت گرفته است.
تصویر : سیستم گردش و کنترل آب در معبد آناهیتا - مأخذ : نگارنده
مجسمه گاو در معبد آناهیتا
صاحب نظران و محققین تاریخ و فرهنگ ایران باستان با استناد به شواهد، مدارک و نوشته های کهن معتقدندکه گاو نماد حیوانی آناهیتا است چنانچه نماد آسمانی او ماه است.
"...مردم نیاسر کاشان ، درخت چنار مقابل چهارتاقی را که درکنار چشمه آب واقع شده بسیار احترام کرده و آن مکان مقدس را زادگاه آناهیتا می دانند... هر ساله درروز عید قربان، در کنار این چشمه گاو مقدسی قربانی می کنند...(مراسم قربانی گاو با خواندن دعای مخصوص، قنوت نماز عید قربان انجام می شود...این رسم ها نشان از باورهایی دور و عمیق دارد. آن هنگامی که آناهیتا و مهر ایزدان آب و خورشید از ارزشی والا برخوردار بودند مردم برای باروری درختان و دامهای خود نیازمند خورشید و آب بودند پس ستایش و احترام آنها می بایست در قالب خدایان شکل بگیرد."(جوادی،1386:16)
در معبد آناهیتا در بیشاپور"سمبل حیوانی این ربع¬النوع آناهیتا که به شکل مجسمه سر گاو است"(سرفراز،1366: 70)
در مورد چگونگی این مجسمه ها نظرات متفاوت است. گروهی چون فلاندن این ها را به صورت گاوهایی دو پشته به مانند مجسمه های سرستون های تخت جمشید ترسیم می کنند تکه بالای سنگ را سر و تکه پایینی را مربوط به بدنه مجسمه گاو می دانند.
دکتر علی اکبر سرفراز در این مورد نیز نظریه جالبی را ارائه می کند. وی معتقد است که در اینجا توجه به اثر انعکاسی آب آنقدر اهمیت دارد که در حجاری مجسمه سر گاو نیز موثر بوده است. آنچنان که تکه سنگ بالایی مجسمه سر گاو است و تکه پایینی معکوس همین مجسمه، گویی مجسمه گاو به انعکاس تصویر خود در آب می نگرد...
تصویر : مجسمه سر گاو – مأخذ : سفرپژوهشی شیراز – اردیبهشت 88 - دینا ظریف
معماری ایران در تمامی گونه هایش همواره پیوندی ناگسستنی با آب است، در خانه ها،در میان کاروانسراها،کاخ ها و در برابر ایوان هایمان آب حضور دارد. این آب بازتاب کننده هنر هنرمند و عالم اطراف است. رمز حضوری آب به این صورت در معماری را می توان از اهمیت آب و اناهیتا در اعتقادات و زندگی گذشتگان دریافت. زمانی آب آنقدر مقدس و معنا دار بوده است که آن را در قالبی خداگونه ستایش می کنیم و برای آن یک معبد می سازیم. معبد اناهیتا در بیشاپور پاسخی است هوشمندانه به این سوال که چگونه می توان فضایی برای ستایش آب مطابق با اساطیر و اعتقادات تدارک دید؟ در پاسخ به این سوال آب معنا شده است، نقش و معنایی که در اینجا به آن تاکید بسیار شده است نقش بازتابی و انعکاسی آب است-اگر چه جریان آب در راهروهای نیمه تاریک نیز نمایش داده شده است ولی در فضای اصلی و مرکز ثقل بنا آئینه ای از آب مهیا است-. اینجا آب خود هدف نیست بلکه انعکاس هستی است و این نوشتار؛ روایت ساخت معبد و ایجاد معماری درخوری است برای این معنی از آب.
منبع : ص 58-61 ، ماهنامه تخصصی منظر ، شماره اول ، آبان
ممنون از این مقاله.. میخواستم بپرسم که تا چه حد در این مقاله از "منبع" استفاده شده و تا چه حد از تحقیقات نگارنده و آیا میتوان با ذکر منبع ازین مطالب استفاده کرد؟