صدرا محقق در شرق نوشت: نقش برجستههای ساسانی تنگه چوگان در نزدیكی شهر كازرون در سال 1310 با قدمت ساسانی و به شماره 24 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. بسیاری این شش نقش برجسته را همپای نقشهای ساسانی در بیستون جزو زیباترین آثار تاریخی حكاكی شده بر سنگ در ایران میدانند، اما عدم محافظت و نگهداری حداقلی از این آثار موجب رشد انواع گیاهان اعم از سبزه و درخت و گلسنگ روی آنها شده، آسیبی كه به مرور زمان موجب تخریب و آسیب جدی به این آثار ملی را فراهم كرده است.
تنگه چوگان و شهر باستانی بیشاپور در 110 كیلومتری جنوب شیراز و به فاصله 23 كیلومتر از شهر كازرون در كنار رود شاپور واقع است. بیشاپور شهری است بازمانده عهد ساسانیان كه به دستور شاپور اول پادشاه ساسانی پس از پیروزی بر والرین امپراتور روم ساخته شده است، شمالیترین قسمت شهر بیشاپور به كوهپایه و تنگهای دایره شكل متصل میشود كه نام «چوگان» را بر خود دارد.
تنگه چوگان علاوه بر این نقش برجستهها آثار تاریخی پر اهمیت دیگری را نیز در دل خود جای داده كه از آن جمله میتوان به مجسمه شاپور (بزرگترین مجسمه پادشاهان دوران تاریخی ایران)، دژ نظامی شهر تاریخی بیشاپور (به نام قلعه دختر)، چند غار پیش از تاریخ و... اشاره كرد. نقش برجستههای تنگه چوگان در برگیرنده جنگها، پیروزیها و تاج ستانیهای پادشاهان ساسانی بهخصوص شاپور اول است. از مجموع شش نقش برجسته موجود دو نقش در سمت راست و چهار نقش در سمت چپ تنگه واقع شدهاند.
سه تا از نقشها در برگیرنده پیروزی شاپور اول بر امپراتوران رومی و سهتا نقش دیگر به ترتیب پیروزی بهرام دوم بر یاغیان، تاجستانی بهرام اول از اهورامزدا و پیروزی شاپور دوم (و یا بهرام دوم) بر دشمنان است. با این همه اما عدم محافظت و نگهداری اصولی از این نقش برجستههای بینظیر آنها را در معرض نابودی قرار داده است.
یكی از عمدهترین دلایل این آسیبها كه این نقوش را تهدید میكند رطوبت موجود در صخرههای محل حكاكی آنهاست. این رطوبت منجر به آن شده كه در گوشه گوشه این آثار گیاهان مختلفی اعم از درخت و سبزه و گلسنگ مجال رشد پیدا كرده و در گذر زمان به آثار آسیب برسانند. همانگونه كه عكسهای این گزارش نیز نشان میدهد رشد آرام و بدون مانع گیاهان بر این نقش برجستهها آنها را در معرض آسیبهای جدی و غیرقابل جبران قرار دهد.
پایگاه بیشاپور تعطیل است
وظیفه محافظت از این نقش برجستهها برعهده پایگاه تاریخی بیشاپور است كه هماكنون ریاست آن بر عهده مصیب امیری است، اما آنگونه كه از رنگ و ظاهر این نقش برجستهها دیده میشود معلوم است كه حتی محافظت و مراقبتی حداقلی هم از این آثار انجام نمیشود. مجدالدین رحیمی، كارشناس ارشد مرمت و احیای بناها و بافتهای تاریخی است كه از سال 80 تاكنون روی آثار تاریخی سنگی و صخرهای فعالیت میكند. رحیمی در پرونده خود پروژه آسیب شناسی تخصصی نقش برجستههای تنگه چوگان را نیز دارد، طرحی كه در سال 84 با همكاری كمیته ریزنگارها و نقش برجستههای ایران (وابسته به سازمان میراث فرهنگی كه هم اكنون منحل شده است) در استان فارس تدوین شناسنامه فنی آثار را بر عهده داشت.
این كارشناس مرمت در رابطه با بحرانی كه هماكنون نقوش برجسته تنگه چوگان را تهدید میكند به شرق میگوید: «متاسفانه پایگاه میراث فرهنگی شهر تاریخی بیشاپور كه وظیفه محافظت از این آثار را بر عهده دارد گویا تعطیل است و هیچ كاری نمیكند، در صورتی كه هركدام از این نقش برجستهها بیلبوردهایی منحصر به فرد از تاریخ این مرز و بوم است كه تراوشهای آب پشت صخرهای آنها را رو به نابودی برده است.»
رحیمی میافزاید: «باید یك گروه تخصصی و با تجربه در قالب قراردادی مستقل تحت عنوان آسیب شناسی تخصصی همراه با اسكن لیزر از همه این آثار برداشته شود تا وضعیت موجود آنها به ثبت دیجیتال برسد و پس از آن كارشناسان متخصص نیز كار آسیب شناسی آن را بر عهده بگیرند. از سوی دیگر مشكل تنگه چوگان این است كه آبها از رگههای درون صخرهای پشت نقوش برجسته عبور میكنند و باید منبع تامین این رطوبت شناسایی شده و سپس مسیر آن ایزوله شود.»
رحیمی در ادامه با تاكید بر لزوم قطع كامل منابع رطوبتی پشت این آثار میگوید: «باید یك كارگروه زمینشناسی و حرفهای این كار را انجام دهد و در صورتی كه این اقدامها امكان پذیر نبود، دستكم جلوی تاثیرات مخرب آن گرفته شود تا بیش از این به این آثار آسیب وارد نشود.»
بدون تردید برای اطلاع از چگونگی رشد گیاهان بر آثار سنگی و میزان خطر و آسیبی كه گیاهان و گلسنگها برای آثار سنگی و تاریخی دارند باید به سراغ كارشناسانی رفت كه در این زمینه كار كردهاند. پریسا محمدی، دكترای میكروبیولوژی و عضو هیات علمی دانشگاه الزهرا است كه تاكنون مطالعات و تحقیقات فراوانی در رابطه با آثار سنگی تاریخی انجام داده است.
محمدی در رابطه با رشد گیاهان روی نقش برجستههای ساسانی تنگه چوگان به شرق میگوید: «رشد گیاه و درخت روی سنگ، موجب خردشدن و تخریب آن خواهد شد. ریشههای گیاهان علاوه بر رشد و نفوذ به عمق سنگ به دلیل انقباض و انبساط طی دورههای گرمایش و سرمایش فصول مختلف و نیز شبانه روز سنگها را شكافته و تخریب میكنند.»
وی همچنین در رابطه با آثار تاریخی سنگی و شیوههای نگهداری از آنها در مقابل تخریبهایی از این دست میافزاید: «بحث نگهداری از آثار تاریخی كاری حرفهای و تخصصی است و برای حفظ چنین آثاری كه شناسنامه فرهنگ و تاریخ یك كشور محسوب میشود به تیمهای كاری شامل تخصصهای مختلف اعم از میكروبیولوژیست، گلسنگ شناس، زمین شناس، متخصصان علوم جانوری و گیاهی و... نیاز است. با مطالعه آسیب شناسی اثر و با استفاده از متدهای فیزیكوشیمیایی و بیولوژیكی میتوان رشد این گیاهان را متوقف كرد. به دلیل اینكه چنین آثاری در معرض عوامل محیطی و جوی قرار دارد مراقبت و كنترل دایمی این آثار ضروری بهنظر میرسد هر چند كه ریشهكنكردن چنین آسیبهایی به صورت كامل امكانپذیر نیست. بنابر این فقط میتوان اثرات مخرب عوامل محیطی و بیولوژیك را تا حد زیادی كنترل و كند كرد.»
وی افزود: «در سازمان میراث فرهنگی باوجود حضور افراد دلسوز باید گفت كه افراد كارشناس و متخصص كمی در این زمینه وجود دارد. مساله ریشه كن كردن گیاهان و گلسنگها از روی آثار تاریخی كاری نیست كه به دست كارگران غیرحرفهای سپرده شود.»
محافظت و پاكسازی چند روز دیگر شروع میشود
با وجود این اظهارنظرهای كارشناسان، محمدرضا برزگر، رییس سازمان میراث فرهنگی استان فارس با اشاره به اقداماتی كه اداره میراث فرهنگی شهرستان كازرون برای محافظت از این آثار انجام داده است در این رابطه در گفتوگویی با شرق ودرمورد چرایی عدم محافظت از آثار تنگه چوگان میگوید: «وقتی بارندگی در این منطقه زیاد میشود از درون برخی از این نقوش آب به بیرون درز میكند كه همین مساله باعث رشد گیاهان روی آنها میشود، با این حال ما هر ساله برنامههایی برای محافظت از این آثار را در دستور كار خود داریم و گیاهان رشد كرده را پاكسازی میكنیم. امسال هم برنامه خود را تا چند روز دیگر با نصب داربستهایی آغاز خواهیم كرد. با این همه من معتقد هستم این مساله طبیعی است و نمیتوان برای حل كامل آن كاری انجام داد چون یك چشمه آب، پشت این صخرههاست و به بیرون نشت میكند.»