چکیده

سلمان فارسي، معجزه مکتب تربيتي رسول اکرم(ص) است. سلمان با راهنمايي پيامبر خدا(ص) و اميرالمؤمنين علي بن ابي طالب(ع)، رشد يافت و به درجه عالي «ايمان» رسيد. وي سرآمد اصحاب پيامبر(ص) و شيعه علي(ع) است و همانندي ندارد. آشنايي با فضايل، مناقب و سيره سلمان فارسي و آگاهي از زندگاني و امتيازات ديني اين صحابي با وفاي پيامبر خدا، راهنماي زندگاني ديني براي شيفتگان حرکت در صراط مستقيم الهي است و شناسايي ويژگي هاي سلمان فارسي، گامي در راه شناخت ويژگي هاي انسان کامل تربیت یافته در مکتب پيامبر اعظم(ص) است. سلمان فارسي، شخصيتي چند بعدي، اما يکپارچه دارد. «جامعيت» سلمان، امتياز بزرگ اوست. وجوه و جنبه هاي گوناگون شخصيت سلمان، نمايانگر جامعيّت شخصيت ديني ایشان است. تمام ابعاد شخصيتي وي بر ايمان به خدا و پيامبر و وصي آن حضرت و امامان(عليهم السلام) استوار شده است. سلمان با پيروي کامل از اسوه اعظم الهي، حضرت محمّد(ص)، به درجه اي رسيد که خود اسوه حسنه و الگوي عالي و نمونه برتر براي پيروان پيامبر اعظم(ص) است. رسول خدا(ص) و امام علي(ع)، اسراري را که ديگران قدرت تحمّل آن را نداشتند، به وي مي‏گفتند و او را لايق نگهداري علم و مخزن اسرار مي‏دانستند. اسم اعظم را مي‏دانست و در اسلام، مردي که فقيه‏تر از همه‌ي مردم باشد، همچون وي، آفريده نشده ‌است. اين ها بياناتي از امام جعفر صادق(ع) در وصف سلمان فارسي است. از آنجا که بهترين، دقيق ترين و کامل ترين راه سلمان شناسي و پی بردن به ابعاد شخصيت و زندگاني ایشان، بهره برداري از احاديث پيامبر اعظم(ص) و اهل بيت(عليهم السلام) در این زمینه است، لذا در این مقاله سعی می شود با کنکاش در احاديث پيامبر(ص) و امامان معصوم(عليهم السلام) به نقل از شیعه و سنی، شخصیت سلمان فارسی  مورد مطالعه قرار گیرد.

واژه­های کلیدی: سلمان فارسى- تاریخ- روایات-  شیعه- احادیث

1- مقدمه

     بهترين، دقيق ترين و کامل ترين راه شناخت سلمان فارسی، بهره برداري از احاديث پيامبر اعظم(ص) و اهل بيت(عليهم السلام) است. با کنکاش در احاديث پيامبر(ص) و امامان معصوم(عليهم السلام)، مي توان به ابعاد شخصيت و زندگاني سلمان پي برد و او را به درستي شناخت و از زندگاني و شخصيت وي درس گرفت. از آنجا که در کلام پيشوايان اسلامي مبالغه راه ندارد، وقتي که آنان از سلمان به عنوان دريايي ناپيداکرانه يا دريايي که قعر آن هرگز خشک نشود، ياد مي کنند، ازين جا به خوبي مي توان به عمق حکمت سلمان واقف شد. درباره او آمده است که " ادرک العلم الاول و ادرک العلم الاخر" و نيز آمده است که" قرأ الکتاب الاول و قرأ الکتاب الاخر". ازاين بيانات، می توان به مقام سلمان در علم الاديان و ادراک جوهره آنها پي برد[1].

2- شخصیت جامع سلمان

     در وجود سلمان ارزش هاي متعالي و فضيلت هاي گوناگوني وجود داشت که برخي از آنها نمود و جلوه بيشتري دارد. يکي از فضايل سلمان و ويژگي هاي او، تلاش براي کسب علم و آگاهي بود، تا جايي که برخي از روايات، او را نظير لقمان حکيم دانسته اند. امام علي(ع) از سلمان به عنوان دانا به علوم گذشتگان و آيندگان ياد کرده است. ويژگي ديگر سلمان، زهد او بود. آن بزرگوار،  هيچ گاه اسير جاذبه هاي فريبنده زندگي نشد و در پارسايي، الگو و نمونه مسلمانان بود و به زهدش مثل مي زدند و هنوز هم در ستايش از کسي که به اوج تقوا و پارسايي رسيده باشد، به عنوان سلمان عصر ياد مي کنند. زهد و وارستگي سلمان، از ايمان عميق و سرشار او سرچشمه مي گرفت. در زمان آغاز حکومت مدائن، مردم به سبب ذهنيت گذشته خود از حاکمان، که کاخ هاي مجلل و لباس هاي فاخر داشتند، گمان مي کردند که حاکم جديد با چنين جلال و شکوهي وارد شهر مي شود. براي آنان باورکردني نبود که پيرمردي با لباس ساده و سوار بر مرکب و بدون خدمتگزار، بتواند شهري باشکوه چون مدائن را اداره کند. او مدت ها در مدائن خانه نداشت و محل سکونتش، سايه درختان و يا ديوارها بود[2]. عبادت سلمان، هم چو زُهد و تقوایش در اندازه بالایی بود. آن چه به عبادت سلمان ارزش بیشتری می داد، علم و آگاهی او بود،  زیرا عبادت آگاهانه و پرستش از روی بصیرت و فهم عمیق دین، بسیار ارزشمندتر از عبادت سطحی و ظاهری است و ارزش عبادت هر شخص، به میزان درک و فهم اوست.

3- شخصیت سلمان در احادیث شیعه

     روایاتی که دربارة شخصیت عرفانی سلمان فارسی وارد شده است، ایشان را انسانی عالم، صادق، متقی و مورد اطمینان اهل بیت (علیهم السلام) و حتی از خود اهل بیت(علیهم السلام) و دارای کمالات فوق العاده معرفی می نماید. کتب روايي شيعه، بسياري از ويژگي هاي اخلاقي و رفتاري سلمان را گزارش کرده اند که در ذيل به برخي از آنها اشاره مي شود:

- سلمان در فراق پيامبر خدا گريست و در نماز بر حضرت فاطمه زهرا (س) حضور يافت[3].

 - در عمل به فرمان قرآن درباره اجر رسالت پيامبر، در راه مودّت نسبت به اهل بيت پيامبر،  پيشگام، پايدار و وفادار

 بود[4].

- مودّت اهل بيت را بر هر مسلماني واجب مي دانست[5].

- شيعه امام علي(ع) بود و در هيچ کاري با وي مخالفت نکرد[6].

ـ همواره از اخوّت امام علي(ع) و پيامبر(ص) و وصيّت و ولايت امام علي(ع) ياد مي کرد و بر آن شهادت مي داد[7].

ـ اطاعت از امام علي(ع) را به حکم خدا واجب مي دانست و اطاعت از ايشان و امامان از نسل وي را اطاعت از خدا و پيامبر مي شناخت[8].

ـ پس از رحلت رسول خدا(ص) مرتد نشد[9].

ـ دعوت وصي پيامبر خدا را پذيرفت و براي ياري اهل بيت و برپايي خلافت و حکومت اميرالمؤمنين(ع) به صحنه آمد[10].

ـ به مردم هشدار مي داد: جز علي(ع) هيچ کس از اسرار نبوت آگاه نيست و در نزد علي(ع)، علومي است که در نزد هيچ کس نيست[11].

ـ تفسير قرآن مي گفت و حديث پيامبر را نقل مي کرد و امام علي(ع) مطالب وي را تصديق مي فرمود[12].

ـ او از مؤمناني است که پس از رحلت پيامبر خدا عوض نشد. از اين رو  الگو قرار دادن وي، پيروي از او و اقتدا به وي بر همگان لازم است[13].

ـ از پذيرش خلافت ابوبکر امتناع کرد و با حکومت وي مخالفت نمود و امام علي(ع) را بر وي مقدم داشت و در کنار منبر پيامبر در روز جمعه به ابوبکر اعتراض کرد و با پرسش هاي پي در پي، وي را مورد مؤاخذه قرار داد[14].

ـ خداي متعال سلمان را دوست داشت و به پيامبرش وحي کرد و فرمان داد وي را دوست بدارد[15].

ـ خداوند دوستدار سلمان را دوست دارد و دشمنش را دشمن دارد[16].

ـ اگر اهل زمين همانند فرشتگان آسمان ها سلمان را به دليل دوستي محمّد(ص) و علي(ع) و دشمني با دشمنان ايشان دوست بدارند، هرگز خداوند آنان را عذاب نخواهد کرد[17].

ـ در زمره حواريون حضرت محمّد(ص) قرار گرفت[18].

ـ در ميان اصحاب رسول اللّه(ص) همچون جبرئيل در ميان فرشتگان الهي بود[19].

ـ اسم اعظم الهي را مي دانست[20].

ـ جبرئيل از جانب خداي متعال به پيامبر امر مي کرد که به سلمان سلام برساند[21].

ـ روزي بر پيامبر خدا وارد شد و ايشان متکا و بالش پشت خود را به وي دادند[22].

ـ سلمان فارسي، سلمان محمّدي و از اهل بيت شد و خداوند سلمان مجوسي فارسي را علوي قرشي نمود[23].

ـ محدث بود و ملائکه الهي با او سخن مي گفتند[24].

ـ درياي بي پايان دانش بود و داراي برهان و حکمت شد[25].

ـ در جايگاه برتر از لقمان حکيم قرار گرفت[26].

- هميشه خواسته هاي اميرالمؤمنين(ع) را بر خواست و اراده خويش مقدّم مي داشت، پابرهنگان و فقيران را دوست مي داشت و آنان را بر سرمايه داران برتري مي داد. همچنين دانش و دانشمندان را دوست مي داشت. عبد صالح خدا و مسلمان حنيف بود و ائمّه معصومين(عليهم السلام)، فراوان از وي ياد کرده و او را «سلمان محمّدي» ناميده اند[27].

ـ عالي ترين درجه ايمان را داشت و سرآمد تمام اصحاب پيامبر بود و در درجه اعلاي ايمان (درجه دهم) قرار گرفت[28].

4- شخصیت سلمان در احادیث اهل سنت

     سلمان فارسي شخصيتی اسلامي و جهاني است و همه مذاهب اسلامي از وي به احترام ياد مي کنند. امتيازات و فضايل وي غيرقابل انکار است و توصيفات پيامبر اکرم(صل) از سلمان بسيار است، به گونه اي که احاديث نبوي زيادي در وصف سلمان، در مراجع و منابع معتبر حديثي اهل سنت وجود دارد که به صورت خلاصه بیان می شوند.

4-1 بهشت، مشتاق سلمان

     بهشت ،جايگاه بندگان صالح خدا و انسان هاي با تقوا و مؤمن است. پيروان انبياي الهي براي ورود به بهشت کوشش مي کنند و بهشت منزلگاه بهترين ها و پاکان و نيکان و رستگاران است. بهشت هدف و مقصد همگاني و عمومي است. همين بهشت در شوق ورود سلمان فارسي است . انس نقل کرده: پيامبر خدا فرمود: «انّ الجنه تشتاق الي ثلاثه: علي و عمّار و سلمان»[29]. بهشت اشتياق به سه تن دارد: علي و عمّار و سلمان.

4-2 سلمان محبوب خدا و پیامبر

     خداي متعال به همه انسان ها، براي رشد و کمال و رسيدن به سعادت، نيرو و توان ارزاني داشته است. برخي از اين استعداد و قدرت به درستي استفاده کرده و به درجات عالي معنوي رسيده و رستگار و خوشبخت شده اند. يکي از چهره هاي درخشان اين گروه سلمان فارسي است. خداي متعال اين گروه از انسان ها را دوست مي دارد و به پيامبرش نيز فرمان داده که آنان را دوست بدارد. بريده نقل کرده: رسول اللّه فرمود: «انّ اللّه تعالي امرني بحبِّ اربعة و اخبرني انّه يحبّهم: عليٌّ منهم و ابوذر و المقداد و سلمانُ» [30]. خداي متعال مرا به دوستي و محبّت چهار تن فرمان داد و به من خبر داد که آنان را دوست دارد: علي از آنان است و ابوذر و مقداد و سلمان.

4-3 سلمان از نزدیکان پیامبر

     هر پيامبري حواريون و اصحاب ويژه و ياران خاص داشته است . اين گروه در جايگاه برتر قرار داشته اند و برجستگي آنان در خدمت به دين و ياري پيامبرشان زبانزد عموم پيروان آن پيامبر بوده است. سلمان فارسي از اين افراد است . پيامبر اعظم(ص) از نجيبان و رفيقان خويش ياد کرده و خواصّ اصحاب خود را به مسلمانان معرفي نموده اند; مي فرمايند: «انّ کلّ نبي اُعطيَ سبعةَ نجباء رفقاء و اُعطيتُ انا اربعة عشرَ...»; به هر پيامبري هفت تن نجيب و رفيق داده شده است و به من چهارده تن عطا شده است. در ادامه حديث، اسامي چهارده تن آمده که سلمان فارسي يکي از آنان است[31].

4-4 سلمان، ایرانی  پيشگام  ورود به بهشت

     سلمان فارسي ،نخستين فردي ايرانی است که در زمان حيات پيامبر اسلام(ص) ، اسلام آورد. بنابراين، وي پيشگام در ايمان به فرستاده خدا، حضرت محمّد(ص) است. او آغازگر ارتباط و پيوند«تمدّن ايراني» با «اسلام» است. با اسلام آوردن سلمان فارسي، براي نخستين بار، هوش و استعداد ايرانيان در خدمت اسلام قرار گرفت و با اسلام آوردن مردم ايران نيز خدمات ايران اسلامي به قرآن و اسلام گسترش و افزايش يافت. در احاديث نبوي به اين پيشگامي توجه شده و اين امتياز بزرگ يادآوري گرديده است. پيامبر اعظم(ص) در حديثي پيشگامان را معرفي نموده و فرموده اند: «انا سابق العرب، و صهيب سابق الروم، و سلمان سابق الفُرس، و بلال سابق الحبشه»[32]. من پيشگام عرب و صهيب پيشگام روم و سلمان پيشگام فارسي زبانان و بلال پيشگام حبشه است.

5-4 سلمان، دانشمند بزرگ الهي

     سلمان فارسي دانشمند وارسته و عارف بزرگي است که پيامبر خدا و وصي پيامبر، از دانش فراوان وي ياد کرده و ابعاد آن را مورد توجه قرار داده اند. سلمان با بهره گيري از دانش بي پايان رسول اللّه(ص) و امام علي (ع) و ارتباط مداوم با «مدينة العلم» و «باب» آن، به دانش بي نظير در بين اصحاب پيامبر دسترسي پيدا کرد و دانشمند بزرگي شد. ابوسعيد نقل کرده: پيامبر خدا فرمود: «سلمانُ عالمٌ لايُدرکُ» [33]. سلمان دانشمندي است که درک نمي شود. ابوالبختري مي گويد: گروهي از علي بن ابيطالب(ع) درخواست کردند درباره اصحاب حضرت محمّد(ص) سخن بگويد و آنان را معرفي نمايد. در ادامه پرسش هاي خويش درباره اصحاب پيامبر، گفتند: از وضع و جايگاه سلمان به ما خبر دهيد. علي بن ابيطالب(عليه السلام)فرمود: « ادرک العِلمَ الاوّلَ و العِلمَ الآخر، بحرٌ لاينزحُ قعرُهُ، منّا اهل البيت»[34]. سلمان دانش اول و آخر را درک نموده است، دريايي است که قعر آن کشيده نمي شود، سلمان از ما اهل بيت است. در نقل اين حديث توسط ابن ابي الحديد معتزلي در وصف دانش سلمان چنين آمده است: «ذاک بحرٌ لايُنزف و هو منّا اهل البيت»[35]. سلمان دريايي است که تمام نمي شود و  او از ما اهل بيت است. اين دو حديث نبوي و علوي که شيعه و سني نقل کرده اند، دانش وسيع سلمان فارسي را يادآوري مي نمايد. بديهي است کسي که رسول اللّه(صلي الله عليه وآله) و خليفه ايشان، او را دانشمند بدانند و ابعاد دانش وي را تأييد کنند قطعاً دانشمندی بزرگ و الگو و سرمشقی براي دانشمندان است. دانش سلمان به حدي بود که مخالفانش به آن اعتراف کردند. اعمش از ابوصالح نقل کرده که گفت: «ثکلَت سلمان اُمُّهُ! لقد اتّسع في العِلمِ»[36]. سلمان را مادرش از دست بدهد! به تحقيق در دانش، وسعت يافته است.

6-4 سلمان، حاکم زاهد

     سلمان فارسي در پارسايي و ساده زيستي راه مولايش امام علي(عليه السلام)را ادامه داد و در زهد و تقوا نمونه شد. زماني که امير و حاکم مدائن شد، حصير مي بافت و از اين راه ارتزاق مي کرد. او مي گفت: «لا احبّ ان اکُل الّا من عمل يدي» [37]. دوست ندارم جز از دسترنج خويش بخورم. عمر، عطاي سلمان را شش هزار درهم قرار داده بود، اما او هر چه را دريافت کرد در راه خدا صدقه داد و از کار و دسترنج خود نان خورد. وي عبايي داشت که بخشي از آن را فرش قرار مي داد و بخشي را مي پوشيد و به نان خشک و آب و نان و نمک اکتفا مي کرد. چون خانه نداشت، شخصي از او اجازه خواست تا خانه اي برايش بنا کند. سلمان اجازه نداد و گفت: نيازي به خانه ندارم! وي اصرار کرد و گفت: خانه اي بسازم که مورد پسندت باشد، خانه اي که هرگاه بايستي سرت به سقف آن بخورد و اگر بخوابي پايت به ديوار برسد. آنگاه سلمان اجازه داد[38]. عامربن عطيّه مي گويد: ديدم سلمان از طعام و غذا خوردن اکراه دارد. وقتي از علت آن پرسيدم، گفت: بس است مرا آنچه را که شنيدم، رسول خدا مي فرمود: «انّ اوّل الناس جوعاً يوم القيامة اکثرهم شبعاً في الدنيا! يا سلمان انّما الدنيا سجنُ المؤمن و جنَّةُ الکافر»[39]. گرسنه ترين مردم روز قيامت سيرترين آنان در دنيايند. اي سلمان! دنيا تنها زندان مؤمن و بهشت کافر است.

5- بحث و نتیجه گیری

     حضرت سلمان (ره) در ميان صحابه و شيعيان علي (ع) جايگاه ممتازي دارد. پيامبر (ص) و ائمه طاهرين (ع) از وي با تعابير منحصر به فردي تمجيد مي‌کنند: از اهل بيت است، ده درجه ايمانش کامل است، از همه مردم نسبت به دين آگاه‌تر است، داناي اسم اعظم است و ...در واقع اولين کسي که سلمان را به عنوان الگو به مردم معرفي کرد شخص حضرت رسول (ص) بود. ايشان سلمان را همچون لقمان داراي حکمت معرفي کرده و بارها مؤمنان را نه تنها به يادگيري از وي بلکه حتي نگريستن به چهره نوراني‌اش توصيه مي‌کردند. اين‌گونه مي‌شود که به خصوص در ميان شيعيان همواره موضوع الگوبرداري از جناب سلمان رايج و مؤثر بوده است؛ اين امر بويژه در ميان ايرانيان به دليل ايراني بودن ايشان اثر بخش تر و برجسته‌تر نيز بوده است . سلمان فارسي شخصيت جهاني اسلامي است. تمام مذاهب اسلامي براي وي احترام قايلند. احترام پيامبر(صلي الله عليه وآله) و حضرت علي(عليه السلام) و اصحاب رسول اللّه و علماي مذاهب براي سلمان فارسي، عامل وحدت مسلمانان است. بسياري از امتيازات ديني و فضايل سلمان فارسي در احاديث پيامبر اعظم(صلي الله عليه وآله)وجود دارد که فريقين آنها را نقل کرده اند. هماهنگي محتوايي احاديث نبوي در ارتباط با سلمان در نقل شيعه و اهل سنّت نشانه صدور آنها از پيامبر(صلي الله عليه وآله) و عامل احترام ويژه مسلمانان جهان براي سلمان است. بازشناسي شخصيت سلمان فارسي در پرتو رهنمودهاي پيامبر خدا براي پيروي از سلمان و درس گرفتن از زندگاني و سيره وي در ابعاد گوناگون لازم است.

منابع و مآخذ

1.        محدث نوري، نَفَس الرحمن في فضايل سلمان

2.        جواد محدثي، سلمان فارسي، قم، دفتر تبليغات، 1371، صص 15-24

3.        شيخ صدوق، الخصال، قم، جامعه مدرسين، 1403، ج 1 و 2، ص 316 ص 326

4.        محمّدباقر مجلسي، بحارالانوار، چ سوم، بيروت، دار احياء التراث العربي، 1403، ج 22، ص 322

5.        پیشین، ج 22، ص 315

6.        پیشین ، ص 330

7.         پیشین ، ص 318

8.        پیشین ، ص 315

9.         پیشین ، ص 325 و 333.

10.     پیشین ، ص 341.

11.      شيخ مفيد، الامالي، تحقيق حسين استاد ولي و علي اکبر غفاري، قم، جامعه مدرسين، 1403، ص 139

12.      شيخ صدوق، پيشين، ج 1و2، ص 255

13.       پیشین ، ص 607 و 608

14.        پیشین همان، ج 1و2، ص 461، 463 و 549

15.       محمّدباقر مجلسي، پيشين، ج 22، ص 324 و 346

16.     پیشین ، ص 448

17.     پیشین ، ص 328

18.     پیشین ، ص 342

19.     پیشین ، ص 328

20.     پیشین ، ص 346.

21.     پیشین ، ص 347

22.     رضي الدين طبرسي، مکارم الاخلاق، چ دوم، قم، منشورات شريف رضي، 1408، ص 20

23.     محمّدباقر مجلسي، پیشین ، ج 22، ص 349

24.     پیشین ، ص 327

25.     پیشین ، ص 348.

26.     پیشین ، ص 331

27.     پیشین ، ص 327

28.     شيخ صدوق، پيشين، ج 1و2، ص 448

29.     علاءالدين علي متقي بن حسام الدين هندي، کنزالعمّال في سنن الاقوال والافعال، تحقيق محمود عمر الدمياطي، بيروت، دارالکتب العلميه، 1419، ج 11، ص 294

30.     علاءالدين متقي هندي، پيشين، ج 11، ص 296 / ابن ابي الحديد، پيشين، ج 17، ص 36

31.     شهاب الدين احمد نوبري، نهاية الارب في فنون الادب، ترجمه محمود مهدوي ، تهران، اميرکبير، 1365، ج 3، ص 20

32.     همان، ج 11، ص 296    

33.     علاءالدين متقي هندي، پيشين، ج 11، ص 295           

34.     علاءالدين متقي هندي، پيشين، ج 13، ص 111         

35.     ابن ابي الحديد، پيشين، ج 18، ص 36

36.      علاءالدين متقي هندي، پيشين، ج 11، ص 317

37.     ابن ابي الحديد، پيشين، ج 18، ص 35

38.     پیشین ، ص 35 و 36  / علاءالدين متقي هندي، پيشين، ج 13، ص 182

39.     علاءالدين متقي هندي، پيشين، ج 13، ص 183