معماري حمام قطبُ ساده و از سنگ و گچ و نماي داخلي آن در قسمت بينه (رختكن) از گچ و در قسمت گرم خانه و كف از ساروج ساخته شده بود و چندان ظرافتي در معماري آن به چشم نمي خورد و موقعيت قرار گرفتن آن به نحوي بود كه تقريبا طول آن در راستای غربی و شرقي و عرض آن در راستای شمالی و جنوبی بوده است. اين حمام در كوچه هاي حدفاصل ميدان شيخ و مسجد جوي در كنار منزل رضايي قرار داشت كه امروزه تماما تا كوچه جنب مسجد جوي و آزمايشگاه رازي به صورت زمين و خرابه هايي از خانه رضايي و اميدوار باقي مانده است. درِ ورودي حمام در ضلع شرقي حمام بوده كه با يك پله وارد دهليز (راهرو) باريكي با طول تقزيبي 2 متر شده و سپس با يك پله ديگر وارد صحن اصلي حمام يا رختكن (بينه) مي شده اند. (در گذشته به دلیل جلوگیری از اتلاف دما, سطح حمام ها پائین تر از سطح کوچه ها و فضای اطراف ساخته می شد) در وسط صحن اصلي يك حوض چند ضلعي قرار داشت و در چهار ضلع آن فرو رفتگي هايي به شکل طاق و دارای سکو بوده كه بينه حمام به حساب می آمد. حد فاصل بينه ها تا حوض وسط نیز يك سكوي مكعبي كوچك به نام "كمكي" قرار داشته كه مشتريان هنگام بيرون آمدن از حمام به دليل اينكه پایشان برهنه بوده است، ابتدا پاي خود را در حوض وسط شسته و بلافاصله از داخل حوض به روي سكو آمده و آن به روي بينه مي رفته اند تا پاي آنها با كف زمین برخورد نكند. افراد متمول و متشخص نيز تنها برروي سكوها نشسته و شاگرد حمامي با ظرف مسي آب از حوض وسط به روي پاي آنها مي ريخته و شاگردانه دريافت مي كرده است.

در زير بينه ها نيز محل هايي براي قراردادن كفشها تعبیه شده بود كه به صورت مكعب مستطيل و برخي نيز به صورت طاقي بود. همانگونه كه گفته شد فضاي داخلي حمام از معماري ويژه  و خاصي برخوردار نبود و ديوارها داراي پوشش گچي بوده است.برروي بينه هاي اضلاع شمالي، جنوبي و شرقي بوريا (حصير) جهت نشستن مشتريان پهن بوده و سكوي بينه ضلع غربي جهت افراد متمول و سرشناس با قالي مفروش بود. در گوشه حدفاصل بينه ضلع شمالي و غربي نيز فضاي كوچكي قرار داشته كه چاي خانه بوده و بساط سماور و چاي در آن پهن بود و استاد حمامي از افراد متمول و مشترياني كه قدرت مالي بيشتري داشته با چاي يا آب گرم پذيرايي مي كردند و وجه آنرا نيز در پايان با اجرت ساير خدمات دريافت مي نمودند.

از گوشه حدفاصل بينه غربي و جنوبي نيز راهرو باريكي وجود داشت كه به با يك پيچ قائم و L مانند به قسمت گرم خانه حمام راه می یافت. در محيط گرم خانه اتاقي قرار داشته كه خزينه حمام بود و چون ارتفاع آن بالاتر از كف حمام بود، با چند پله قابل دسترسي بود. در قسمت شرق خزينه نيز حوضي بوده كه آب گرم به وسيله كانالي به آن سرازير مي شده است و براي مصرف افرادي كه در صحن گرم خانه مشغول شستن سر و بدن خود بوده اند و يا حنا مي بسته اند آب گرم در دسترس شان بود و كيسه كش ها نيز از اين آب گرم استفاده می کردند. به همين خاطر كارگران حمام يا مشتريان با كاسه هاي مسي (مَشربه) از اين حوض آب بر مي داشتند. خزينه نيز همان طور كه گفته شد براي اينكه ديگ در آن تعبيه شود و زير ديگ فضاي مناسبي براي روشن نمودن آتش ايجاد شود، مقداري بالاتر از سطح حمام ساخته مي شد و متشكل از ديگ مسي بسيار بزرگي بوده كه آب درون آن مي ريخته اند و زير آن آتش روشن مي نمودند و آب را گرم مي کردند و بخار اين آب گرم فضاي گرم خانه و حمام را نیز گرم و مطبوع نگه مي داشته است. فضاي جلو خزينه نيز همانگونه كه در بالا توضيح داده شد، محل نشستن و شستشوي مشتريان بوده كه بيشتر خانمها از اين فضا استفاده مي نموده اند و در اين محل دستها و پاهها و سرخود را حنا مي بسته اند و ساعتي دور هم به گفتگو مشغول گشته تا حنا رنگ گيرد. در اين فضا سكوهايي مكعبي كرسي مانندي از سنگ و ساروج قرار داشته كه مردهايي كه مايل بوده اند بر روي آن مي نشسته اند و شاگرد حمامي سر آنها را با گِل سرشوي شسته و يا آنها را كيسه كشيده و احيانا مشت و مال مي داده است كه بيشتر اين خدمات در حد بضاعت مالي افراد متمول بوده است.

در ضلع جنوبي اين گرم خانه هم اتاق كوچكي به اندازه تقریبی 5/1 در 2 متر قرار داشته که اصطلاحا نوره خانه (نظافت خانه) بوده و در کنار آن هم یک سرویس بهداشتی (دستشویی) قرار داشته است. در ضلع غربی پشت خزینه نیز دالانی قرار گرفته بوده که باز جزو فضای گرم خانه محسوب می شده و محل نشستن و شستشوی مشتریان بوده و در دهه های اخیر که آب لوله کشی به محلات آورده شده، در این قسمت دو یا سه اتاقک اضافه و دوش در آنها نصب و اصطلاحا نمره خصوصی ایجاد کرده بودند. در منتهاالیه گوشه شمال غربی نیز حوض کُر قرار داشته که وقتی آب از چاه کشیده می شده، در این حوض ریخته و از طریق کانالهایی که کنار دیوار و با ارتفاع بیشتر از سطح زمین (جهت شیب بندی لازم) ساخته شده بوده، آب به خزینه می رسیده و آب گرم از آنجا به حوض کوچک گرم خانه می ریخته و مقداری نیز از طریق کانال سرپوشیده کف حمام به حوض شش ضلعی وسط بینه می آمده است. حد فاصل ضلع شرقی خزینه تا حوض گرم خانه نیز طاقچه ای با ارتفاعی بیشتر از سطح کف قرار داشته که نمازخانه بوده و تنها برای یک نفر جاسازی شده و سمت آن به طرف جنوب و قبله بوده و سنگ تمیزی در کف آن به کار رفته بوده که به جای مهر استفاده می شده است.

در زیر حمام  هم از سر چاه "گارونی" با شیب زیاد قرار داشت. "گارون" به زعم نگارنده "گاوران" به معنی محل راندن و حرکت گاو بوده است. بدین صورت که طناب چرخ چاه را در قدیم به گاو می بسته اند و در فضایی دالان مانند گاو به جلو حرکت کرده و دلو آب را از چاه بالا می کشیده که البته در کازرون بیشتر از قاطر و یابو برای چنین کاری استفاده می شده است و کارگری هم آب دلو را داخل حوض «کُر» (حوض کوچکی در مجاورت چاه که آب تخلیه شده دلو را به سمت حوض بزرگتر هدایت می کرده است) تخلیه می کرده است.

در خارج  از حمام و در ضلع غربی نیز درِ "تین" قرار داشته و " تینتُو" از آنجا آتش زیر دیگ خزینه را کنترل می نموده است. تین همان " تون" به معنی آتشدان و گلخن حمام است که در گویش محلی تین تلفظ می شده و فضایی در زیر دیگ خزینه حمامها بوده که در آنجا به وسیله پِهِن و سرگین اسب و الاغ آتش روشن می نموده اند تا آب خزینه گرم شود و مسئول این کار "تونتاب" یا گلخن تاب نامیده می شده که تلفظ محلی آن در گویش کازرونی های محله علیا "تینتُو" بوده است و وظیفه اش آن بوده است که بوسیله سیخ یا میله ای ذره ذره سرگین ها را به داخل آتش براند تا مشتعل شود چراکه اگر به یکباره پِهِن را برروی آتش می ریختند، آتش اصطلاحا خفه می شده است. بر روی فضای صحن اصلی حمام (قسمت بینه) هم گنبدی با چندید سوراخ قرار داشته که سوراخها بوسیله شیشه پوشیده شده بود و برروی فضای گرم خانه نیز چندین گنبد کوچک به همین نحو قرار داشت.

حمام ها در کازرون معمولا از سحر و قبل از اذان صبح تا طلوع آفتاب در اختیار مردان و از حوالی ساعت 8 تا نزدیک غروب آفتاب در نوبت زنانه بوده است. حمام رفتن زنان معمولا با تشریفات و آداب و رسوم بیشتری همراه بود. خصوصا زمانی که عروسی یا زن زائو را به حمام می برده اند. در این مراسم معمولا عده ای از زنان بزرگ فامیل نیز به عنوان میهمان عروس را همراهی می نموده اند و خانواده های متمول، آن روز حمام را برای عروس و همراهان قرق (دربست) می نموده اند و در این مراسم دست و پای عروس و همراهان را حنا می بسته اند و مراسمات خاصی را اجرا می کرده اند و در پایان نیز هزینه حمام تمامی میهمانان بر عهده خانواده عروس بود. زنان و برخی مردان گاهی به همراه خود هندوانه و یا شربت نیز می آورده و در حین انجام مراحل استحمام میل می کرده اند.

حمام قطبُ تا حدود سالهای 54 یا 55 دارای رونق بوده و از آن پس متروکه و مخروبه گردیده و در سالهای نیمه اول دهه 60 هجری شمسی نیز کاملا تخریب و تسطیح گردید. چاه آب این حمام که بسیار غنی و پر آب بود، امروزه توسط شهرداری با نصب تاسیسات و پمپ شناور و اتاقکی برروی آن مورد استفاده جهت آبیاری فضای سبز تپه های سنگ شاه و خیابان انقلاب می باشد.

* با تشکر فراوان از جناب آقای فرشته حکمت که نگارنده را در این پژوهش یاری فرمودند.