شهر خشت كه درفاصله 54 کیلومتری شهر کازرون قرار دارد، از شهرهای باستاني و متمدن استان فارس به شمار می رود که در همه ادوار تاریخ، محل تلاقی کلان ترین شریان های تردد کاروانی به خلیج همیشه پارس بوده است. از این رو، گزاف نیست اگر خشت را دروازه ورود به خلیج پارس بنامیم.

قاعدتاً وجه تسمیه نامگذاری یک شهر یا روستا، بر اساس وقوع یک حادثه یا رویداد، وجود آثار تاریخی، خصلت و خلق و خوی، آداب و رسوم، جغرافیای طبیعی، بزرگان و افراد نامی آن محل و... می باشد.

خشت در لغت، قسمتی از حلوا باشد که آن را در ظرفی ریخته تا یک پارچه و قرص شود؛ و چون خرمای این بلوک را که شیرین تر از حلواست، در جلد کرده تا یک پارچه شده، حمل اطراف کنند این بلوک را خشت گویند. (فارسنامه ناصری) اشاره به وجود نخیلات فراوان و خرمای مرغوب و با کیفیت در خشت دارد.

خشت و کمارج دو شهرکند در میان قهستان گرمسیر بغایت و درختان خرما بسیار باشد اما هیچ میوه دیگر نباشد و آب روان دارد؛ اما گرم و ناخوش باشد و غله آنجا بعضی بخس است و بعضی باریاب و مردم آنجا بیشتر سلاح ورز باشند(فارسنامه ابن بلخی 143) سلاح ورزی، جنگاوری و شجاعت مردم خشت را بیان می کند.

موقعیت جغرافیایی و استرتژیک خاص خشت به واسطه حادث شدن در شاهراه ارتباطی خلیج پارس و ناامنی و غارت گری های گذشته، باعث شده بود که ابن بلخی مردم این سرزمین را سلاح ورز معرفی نماید. با توجه به اینکه خشت در گذشته  نوعی اسلحه  سبک، تیز و قابل حمل بوده به احتمال قوی وجه تسمیه خشت به خاطر سلاح ورزی و دلیری مردمانش و استفاده آنها از اسلحه برای در امان ماندن بوده است. همچنین در فرهنگ فارسی معین، خشت به معنی نیزه کوچک آمده است.

  فردوسی بزرگ نیز در شاهنامه این چنین می سراید:

یکی خشت رخشان گرفته بچنگ               به پیش سپاه اندر آمد بجنگ

سپهدار هومان دمان پیش صف               یکی خشت رخشان گرفته به کف

علل گوناگونی ازجمله استفاده از گل و خشت در ساخت بناها، وقوع جنگ ها، حوادث طبیعی نظیر سیل و زلزله و عدم دقت در ضبط و ثبت حوادث، باعث شده تاریخ ملموس قابل توجهی از خشت در دسترس نباشد.

از دوران پیش از تاریخ که زندگی به صورت غارنشینی و کوچ‌نشینی و شکار رواج داشته، اسناد و مکتوباتی در خصوص خشت وجود ندارد، ولی وجود برخی آثار و ابنیه، غارهای متعدد و بقایای سنگ چینی ها، بیانگر وجود زندگی به صورت گسترده در دوران غارنشینی در شهر خشت می باشد.

به استناد منابع تاریخی متقن، قدمت و ديرينگي شهر خشت به پیش از اسلام و پادشاهی پیشدادیان بر می گردد. اگر بخواهیم پادشاهی پیشدادیان را با تاریخ تطبیق دهیم، حکمرانی آنها بر سرزمین پارس سال‌ها قبل از مادها و هخامنشیان قرار می‌گیرد و چنین می‌نماید که زمان پیشدادیان با دوره‌های پیش از تاریخ فلات ایران هماهنگی دارد، به طوری که آنها صرفا یادگاری از یک شخص ویژه نیستند، بلکه نماد یک دوره تاریخی می‌باشند.

خشت و کمارج در عهد ملوک پیشداد، شهر عظیم بوده از اقلیم سیوم. طولش از جزایر خالدات «فره» و عرض از خط استوا «له». شاپور بن اردشیر نیز تعمیرش نموده و اتابک چاولی در تعمیرش به اقصی الغایه کوشیده. و درین وقت تنباکوی «2» بدی در وی به حاصل می آید. (ریاض الفردوس خانی، تالیف محمدمیرک بن مسعود حسینی منشی؛ به کوشش ایرج افشار، فرشته صرافان)

پادشاهان ساسانی به شهرسازی دلبستگی داشتند و توجه بسیار به عمران شهرها و آبادانی داشته‌اند. خشت در زمان ساسانیان شهری آباد، پر رونق، جزء کوره شاپور و مرکز تولید خرمای مورد نیاز دربار ساسانیان بوده است. شاپورخُرّه یا شاپورخُورّه، که معرب آن سابور خُره است، منسوب به شاپوربن اردشیر بن بابک است(اصطخری، ابواسحاق ابراهیم. مسالک و ممالک. علمی و فرهنگی، 1368. ۱۱۳ (کرسی این ولایت شهر شاپور بود و اصل این اسم بیشاپور است که غالباً شهرستان یعنی محل شهر یا کرسی و پایتخت نامیده می‌شد(گای، لسترنج. جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی. علمی و فرهنگی، ۱۳۵۶. ۲۸۳)

سه قلعه تاریخی و پر رمز و راز تنگ جیز، هرمز و سیم رو در شهر خشت وجود دارد که فردوسی شاعر بزرگ حماسی سرای ایران نام هر سه قلعه را در تک بیتی این چنین آورده است:

جز و هرمز و سیم رو                 به بهمن سپردند بی گفتگو

    آثار و ابنیه تاریخی گرانسنگی نظیرآسیاب های آبی، حوضچه ها، دیوارچینی هایی از سنگ و ساروج، جداول و نهرهایی که در دل سنگ تراشیده شده اند از سلسله بزرگ ساسانیان در خشت وجود دارد که به واسطه بی توجهی و عدم نگهداری صحیح تا حدود زیادی تخریب شده اند.

در سالهای اخیر میراث فرهنگی شهرستان کازرون با دریافت های باستان شناختی خود و با کشف 13 اسکلت انسانی متعلق به 1800 سال پیش، توانسته است فقط گوشه ی کوچکی از تاریخ کهن خشت را آشکار سازد.  بسیاری از مناطق باستانی شهر خشت کاوش نگردیده اند و نیاز اساسی و مبرمی به پژوهش و بررسی عمیق تاریخی و علمی دارند تا با آثار مکشوفه احتمالی به جلوه‌هايي‌ از باشكوه‌ترين‌ و درخشان ترين‌ ميراث‌ فرهنگي‌ و تمدن‌ كهن‌ در ادوار مختلف‌ تاريخي‌ خشت‌ دست یابند.

ادامه دارد...