کازرون نما: اگرچه نوشته حاضر در پاسخ و نقد نوشته های پیشین نیست؛ اما با توجه به ارتباط بسیار  آن با مباحث طرح شده درباره تاریخ کازرون، در اینجا به اشتراک گذاشته می شود.

"اشتقاقات عامیانه" یکی از آفت­های محققان در باب نام­های کهن جغرافیایی است. بدان معنا که برخی تلاش می کنند نام های کهن گاه چندهزارساله را بدون پشتوانه علوم زبان­شناسی و تاریخ، با زبان و واژگان امروز تطبیق بدهند و قصه ای برای آن بسازند. متاسفانه نویسندگان بسیاری ناخواسته در دام این خطا و برداشت های غیر علمی و گاه خنده­دار افتاده و می­افتند. مثلا تبریز را مرکب از "تب و ریز" دانسته و گفته اند همسر هارون الرشید تب داشت. از آنجا می گذشت. تبش ریخت. نام آنجا را تبریز گذاشتند.

از میان منابع متعدد مکتوب مربوط به کازرون، مولف آثارالرضا ظاهراً اولین کسی است که بدون پشتوانه علمی تلاش کرده است برای واژۀ "کازرون" ریشه­ای پیدا کند و هم او برای اول بار همزمان دو نظر متفاوت طرح کرده است که از قضا هیچ  ارتباطی هم با هم ندارند(سلامی، 39):

نظر نخست: "می گوید که شاید این نام برگرفته از "کوه زران" باشد، چون در کوه های کازرون "زر" پیدا می شود". و البته هیچ توضیحی نداده است که منظور او از "زر" چیست. این نظر هیچ توجیه زبان شناسی و علمی ندارد و در هیچ منبع پیش از او نیز نیامده است و البته تاکنون هم در کوه های کازرون طلا پیدا نشده است!

نظر دوم: وی بلافاصله می نویسد که کازرون را "گازرات" هم گفته اند چون چندهزار گازر در این شهر به شغل تولید پارچه مشغول بوده اند. اما معلوم نیست غیر از ایشان چه کسی کازرون را به این نام خوانده و در کدام متن تاریخی، سند یا کتیبه ای با این نام دیده شده است؟ به گمان نگارنده این نام و تعبیر هم اساسا مجعول و ناشی از خیال پردازی مؤلف است.

یادآوری می کنم که در منابع کهن و از جمله فردوس المرشدیه از روستایی با نام "کارزیات" سخن رفته است که نام روستایی از توابع کازرون بوده، که یکی از مریدان شیخ ابواسحاق در آن جا رباط و خانقاهی ساخته است.

نیز باید یادآور شد که نام "گازرگاه" البته در منابع کهن کازرون آمده است اما نه به عنوان نام شهر، بلکه به عنوان محله ای از کازرون. مانند اشاره به محلۀ گازرگاه در سدۀ هشتم (محمودبن عثمان، مفتاح الهدایه 44 ) و در سدۀ نهم(دریستی 57) یا نام باقی­مانده تا امروز. از سوی دیگر می دانیم که همه شهرهای کهن، محلی عمومی برای شست و شو داشته اند که مشخصا با همین نام گازرگاه خوانده می شده است. در همین اطراف خودمان گازرگاه بکش فهلیان و گازرگاه شیراز که آرامگاه سعدی شیرازی است. این نام البته هیچ ارتباطی با کلمۀ کازرون ندارد.

توضیح این نکته نیز لازم می نماید که بی تردید یکی از عوامل شهرت کازرون در سده سوم و چهارم هجری، وجود کارخانه های تولید پارچه است. پارچه هایی کتانی که در دنیای قدیم شناخته شده بود و به اطراف و اکناف صادر می شد. این کارخانه ها توسط عضدالدوله دیلمی و دیگر حاکمان آل بویه ساخته شده و مورد حمایت آنان بوده است. چنان که گفته آمد، این موضوع مربوط به سدۀ چهارم و پنجم هجری قمری است و بدیهی است که نمی تواند دلیل نام گذاری مکانی متعلق به بیش از یک هزاره پیش از خود باشد.

شکی نیست که آنچه می تواند تا حدودی ما را به شکل کهن و تاریخی کاربرد یک نام و آگاهی ما نسبت به پیشینه تاریخی و جغرافیایی یک منطقه برساند، منابع مکتوب و کهن است. خوشبختانه درباره نام کازرون و توابع آن منابع مهم و معتبری باقی مانده است که می تواند به خوبی ابهام های موجود را حل کند و یا تردید را به حداقل برساند.

نام های متفاوت یادشده برای یک منطقه حاصل مواردی چون تغییرات سیاسی، تغییرات آوایی و نگارشی و غیره است که به خاطر ثبات نام کازرون در آغاز پیدایش و ادوار پس از آن مورد بحث ما نیست. اما نکته ای که باید بدان توجه کرد این است که میان صفت های یک شهر و نام اصلی نباید خلط شود. یعنی نام کازرون هیچ گاه "دمیاط عجم" یا "شهرسبز" یا "دیار سلمان" و "دیار بواسحاق" یا "مرواریدی بر راه خلیج فارس" نبوده است. این موارد صفت هایی است که توسط دیگران به این شهر داده شده و هیچ گاه به اسم خاص تبدیل نشده است. از این میان تنها نام شیخ ابواسحاق است که در دوره ایلخانی احتراماً به جای نام شهر محل ضرب برای کازرون استفاده شده است.

نگارنده برای روشن تر شدن موضوع، تاریخ بنیان گذاری و تحولات شهر کازرون را به چهار بخش ذیل تقسیم می کند:

مرحله نخست، بنای اولیه شهر کازرون در دوره پیش­هخامنشی

اگرچه آثار به دست آمده در غارهای کوه های شمالی کازرون و نیز آثار تُل­رَشتون متعلق به دورۀ پیش از تاریخ، و سکونت­گاه ها و صخره نگاره های منطقه، دست کم سی هزار سال سکونت در منطقه کازرون را به اثبات رسانده است، اما منظور ما از شهر، مفهوم امروزین آن است. منابع معتبری چون فارسنامه ابن بلخی(145)، نزهه القلوب (125) شیرازنامه زرکوب (28) و جز آن، بنای اولیه شهر را به تاریخ اساطیری ایران و مشخصا به طهمورث دیوبند، دومین پادشاه پیشدادی باز می­گردانند. یعنی دوره ای که محققان آن را با پیش از دورۀ هخامنشی برابر می دانند. تاکید می کنم اگرچه این نسبت را نمی توان از نظر تاریخی به طور دقیق مشخص کرد، اما بی تردید پافشاری منابع بر نام طهمورث دیوبند، قدمتی بسیار بیش از دوره تاریخی (هخامنشی و ساسانی) را به اثبات می رساند.

مرحله دوم، بازسازی و توسعه شهر کازرون در دورۀ ساسانی

منابع یادشده تصریح دارند که در دورۀ ساسانی، یک بار شاپور بن اردشیر، همزمان با ساخت شهر بیشاپور کازرون را بازسازی و مرمت کرده است و سال ها بعد بار دیگر و این بار توسط قباد بن فیروز بن بهرام، شهر کازرون توسعه داده شده و بزرگتر و آبادتر شده است (مستوفی125. ابن بلخی 145. زرکوب 28. حافظ ابرو ج2 ص131). با توجه به تقسیم بندی فارس در این دوره به چند کوره یا خوره/ خُره، کازرون در این دسته­بندی در کورۀ شاپور قرار گرفت. بدیهی است که شهر سلطنتی شاپور مرکز این کوره است و شهرهای دیگر این کوره تابع این مرکزاند. نیز باید توجه داشت که بیشابور یک شهر حکومتی است و مردم ساکن در شهر، همه از درباریان اند و شهری عمومی و مردمی نبوده است. بنابراین برخی به بزرگتر و آبادتر بودن کازرون در این دوره تصریح دارند.

مرحله سوم، کازرون پس از فتح اعراب مسلمان

شهر کازرون بنا به منابع معتبری چون فتوح البلدان (144) و ابن بلخی(115) در فاصلۀ سال های 19 تا 26 هجری قمری توسط اعراب فتح شده است.

اما نکته مهم و قابل توجه آن است که جایگاه اصلی شهر کازرون در شرق کازرون فعلی و در نزدیکی دریاچه "پریشو" قرار داشته است. مانند اشاره مولف معتبر ناشناخته که به صراحت می گوید "کازرون در نزدیکی دریاچه مور است".(حدودالعالم 132). (بازمانده کلمه مور در نام فامور/پامور، یعنی کنار دریاچه مور، هنوز کاربرد دارد. این نام در تصحیح برخی از متون جغرافیایی به خاطر شباهت نوشتاری به صورت یون آمده است)

نکته یادشده درباره مکان اصلی و اولیه کازرون را شواهد باستانشناسی (آثار معماری، سفالینه­ها و کتیبه های فراوان به خط پهلوی)، کتب کهن تاریخ اجتماعی کازرون، چون فردوس المرشدیه و مفتاح الهدایه و نیز منابع جغرافیایی که به خصوص به فواصل شهرها و منازل بین هر شهر تا شهر دیگر، پرداخته اند، تایید می شود.

مرحله چهارم، جابه جایی کازرون (انتقال از شهر کهنه به شهر جدید)

غالب مردم کازرون تا سدۀ چهارم هجری همچنان زرتشتی بودند. حاکم شهر، که دست نشانده آل بویه شیعی بود، نیز شخصی به نام خورشید گبر بود. از اواخر سده چهارم هجری جابه جایی شهر کازرون از نزدیکی دریاچه پریشو (شهر کهنه که به عربی بلد العتیق می نوشتند) به سمت شهر کنونی آغاز می شود. کازرون موجود پیش از تبدیل شدن به شهر کازرون جدید، متشکل از سه روستا به نامهای نورد(محله کوزه گران فعلی)، راهبان (منطقه دامنه شمالی کازرون) و نیز روستای دریست بود.

مولف کتاب فردوس المرشدیه به صراحت این نکته را توضیح می دهد که "پیش از شیخ کازرون نبود(یعنی کازرون جدید نبود)؛ بلکه نورد و راهبان و دریست بود و "بلدالعتیق" (شهر کهنه کازرون) بود". این جملۀ مولف، البته بسیاری را به اشتباه انداخته است. برخی به استناد این عبارت اساس کازرون را به این زمان و مکان نسبت داده اند که با توجه به مطالب یاد شده سخن کاملا نادرستی است. برخی نیز به اشتباه "بلدالعتبق" و "نورد" را یکی دانسته اند که موضوعی کاملا نادرست است و در منابع معتبر به صراحت اشاره شده است: "نورد قصبه ای از نواحی کازرون به سرزمین فارس است". (یاقوت، ج5، ص310) و چنان که یادشد بلدالعتیق کازرون در سمت شرق شهر کنونی و نزدیک دریاچه بوده است و در فردوس به قرار داشتن شهر کهنه در جهت شرق کازرون جدید تصریح شده است.(محمودبن عثمان، 17).

دلایل مهم این جابه جایی عبارتند از:

1- پررنگ شدن فعالیت های گسترده شیخ ابواسحاق کازرونی برای گسترش اسلام و ارشاد مردم در منطقه کازرون: از جمله این تلاش ها ساختن مسجدی جامع در منطقه نُورد بود(محلۀ کوزه گران فعلی). مکانی که در متون قدیم به عنوان روستایی از توابع کازرون از آن یاد شده است. زندگی شیخ در حجره ای کنار مسجد و جمع شدن مریدان و ارادتمندان او و ساخته شدن خانه ها و بناهای عام المنفعه

2- مهاجرت مردم شاپور به خاطر ویرانی شهر شاپور در اواخر سده پنجم به دست ابوسعید شبانکاره­ای (ابن اثیر، ج18، 204)، شهر جدید کازرون را جان داد و رونق بسیار بخشید. شهر شاپور عملا از قرن پنجم به کلی متروک شده و موجودیت خود را به عنوان یک شهر از دست می دهد.

3- احتمالا دلایل دیگری چون زلزله نیز در این امر بی سبب نبوده است اما فعلا دلیل مستندی برای این امر در دست نیست.

انتقال از شهر کهنه به شهر جدید البته در یک دوره چندصدساله صورت می گیرد. به همین دلیل در منابع تاریخی کازرون تا سده نهم هجری، مانند فردوس المرشدیه و مفتاح الهدایه و شروط فارسی، همچنان از شهر کهنه یا بلدالعتیق کازرون سخن رفته و نشان می دهد تا سده نهم شهر کهنه کازرون نیز همچنان کاملا از رونق نیفتاده و ساکنینی داشته است.

نتیجه گیری:

نتیجه مقدمات یاد شده آن است که کازرون از ابتدای تاسیس و شهر شدن در دوره پیش­هخامنشی، یک نام بیشتر نداشته، و به همین شکل امروزین نوشته و خوانده می شده است. عناوین دیگر یادشده چون شهرسبز و دمیاط عجم و... صفت هایی است که توسط افراد به شهر داده شده است و هیچ کدام نام خاص و کاربردی نبوده است.

شهر قدیم کازرون در شرق کازرون فعلی قرار داشته و شهر کنونی کازرون از سده چهارم و پنجم شکل گرفته است.

برداشت های عامیانه در باب ریشه شناسی این نام چون کوه زران و گازرات و... و تفاسیر مربوط به آن بدون مبنای علمی و ارجاع به متون اصیل و معتبر است و تنها در کتب معاصرین دیده می شود و جز حاصل خیال پردازی نیست. 

پی نوشت: این مقاله در شرایطی خاص و بدون دسترسی به منابع اصلی نوشته شده است. امیدوارم بتوانم به زودی شکل مستندتر و تفصیلی این نوشته را منتشر نمایم

* پژوهشگر تاریخ/کارشناس اسناد و کتیبه های تاریخی/استاد تاریخ دانشگاه تهران