مقدمه

     منابع طبیعی مجموعه ایست از مواهب خدادادی که انسان در بوجود آوردن آنها نقشی نداشته است.  این منابع از نظر ماهیت به دو گروه تقسیم می شوند: منابع طبیعی تجدید ناپذیر و منابع طبیعی تجدید شونده (خلدبرین، علی، 1380، 5). طی زمان های طولانی ، انتظار بر این بوده که منابع طبیعی تجدید شونده پاسخگوی نیازها و تأ مین کننده خواست های نامحدود جوامع شهری و روستایی باشد. تحولاتی که در خلال دو قرن گذشته بویژه در نیمه دوم قرن بیستم رخ داد سبب درک واقعی و شفاف تری از ماهیت و خاصیت این منابع گردید. این تحولات از یک سو نقش منابع طبیعی را به عنوان یک زیر ساخت مسلم برای توسعه پایدارکشورها، خصوصاً در توسعه بخش کشاورزی محرز گردانید و از سوی دیگر نشان داد که اگر استفاده از منابع طبیعی به شیوه گذشته ادامه یابد، در آینده نزدیکی سرنوشت این منابع و به تبع آن سرنوشت تمدن ها با مشکل و نابودی قرین خواهد شد. از مدت ها پیش کشورهای توسعه یافته و درحال توسعه با بحران های زیست محیطی ناشی از تخریب شدید منابع طبیعی که پیامد آن مشکلات و آلودگی های وسیع در سطح ملی و فراملی است، مواجه شده اند. در این میان جنگل، که به عنوان یکی از منابع تجدید پذیر محسوب می شود؛ منطقه وسیعی است پوشیده ازدرختان، درختچه و گونه های علفی که همراه با جانوران وحشی نوعی اشتراک حیاتی گیاهی و جانوری را تشکیل داده و تحت تاثیر عوامل اقلیمی و خاکی قادر است تعادل طبیعی خود را حفظ کند. به عبارتی دیگر، زمینی ( اعم از خشکی و آبی ) است که عمدتاً از درخت و درختچه همراه با سایر رستنی ها، خشبی وعلفی خودرو پوشیده شده باشد، مشروط به آن که مساحت آن کمتر از نیم هکتار و تاج پوشش درختی آن به طور طبیعی کمتر از پنج درصد نباشد ( نرم افزار وزارت جهاد کشاورزی ، سازمان جنگل ها، مراتع و آبخیزداری کشور).  جنگل های کره زمین از حدود 60 تا 140 میلیون سال پیش (مروری مهاجر، محمد رضا، 1383، 1) در نتیجه تغییر و تحولات اقلیمی بر روی این کره خاکی به وجود آمدند. برطبق برآوردها امروزه میزان کل جنگل های جهان بالغ بر7/3 میلیارد هکتار است و به طور تقریبی 55% آن قابل استفاده می باشد. درسال 2005 ،  FAOبه منظور اصلاح و تکمیل اطلاعات در زمینه جنگل های جهان و مسائل مربوط با علوم جنگل اقدام به بررسی منابع جنگلی نموده است. ارزیابی   FRA 2005منابع جنگلی جهان در سال 2005 جامع ترین ارزیابی در این زمینه بود و در بررسی های آن انواع جنگل ها از قبیل جنگل های استوایی و معتدله، جنگل های نواحی خشک، جنگل های بارانی، جنگل های بکر، مدیریت یافته و دست کاشت، مورد بررسی و ارزیابی قرار گرفته است (ایرانمنش ، یعقوب ، بی تا، 94).

کشور ایران به دلیل وسعت زیاد و شرایط اقلیمی متفاوت محل حضور گونه های گیاهی و جانوری متنوع است. به طوری که آن رابه عنوان کشور هفت اقلیم دنیا معروف نموده است. مساحت منابع طبیعی در کشور 4/136 میلیون هکتاراست که می توان آن را به صورت زیر طبقه بندی نمود:

1- جنگل ها با مساحتی در حدود4/12 میلیون هکتار6/7% سطح ایران را می پوشانند.

2- مراتع که با مساحتی در حدود 90 میلیون هکتار9/54% مساحت کشور ایران را تحت پوشش دارند.

3- اراضی بیابانی وکویری با سطحی در حدود 34 میلیون هکتار 7/20% مساحت ایران را در قلمرو خود دارند(خلدبرین، علی، 1380، 27).

به طورکلی جنگل های ایران را ازلحاظ اقلیمی می توان به 5 دسته طبقه بندی نمود:

الف - ناحیه هیرکانی (خزری )

ب- ناحیه ایران وتورانی

 ج- ناحیه زاگرس

د- ناحیه خلیج فارس (خلیج – عمانی )

ه- ناحیه ارسبارانی

 سطح کل جنگل های ایران 4/12 میلیون هکتار می باشد، که در حدود 6/7% از سطح کل کشور را  می پوشاند که با توجه به جمعیت کشور در حال حاضر سهم هر ایرانی 2 هکتار می باشد. بدیهی است، این رقم با توجه به سرانه جهانی جنگل که 8 هکتار است؛ حاکی از فقر و کمبود شدید کشور ما در این زمینه بوده و لازم به یاداوری است که ایران در بین 56 کشور دارای جنگل در جهان، مقام چهل و پنجم را دارا می باشد (خلدبرین، علی، 1380، 28).از جمله عوامل مهم در فقر و کمبود شدید و یا به عبارتی تخریب جنگل های کشور می توان در دو دسته کلی انسانی و طبیعی تقسیم بندی نمود. به طور کلی وضعیت منابع جنگلی کشور لزوم توجه بیشتر به امرحفاظت از جنگل های کشور و تلاش برای پایداری تنوع زیستی را ضروری می نمایید.

اهمیت جنگل

تا چند دهه پیش از این ارزش منابع طبیعی تجدید شونده ( جنگل ها و مراتع با معیار منافع آنی و سهل الوصول آن سنجیده می شد، در صورتی که در دهه اخیر با بروز مشکلا ت و معضلاتی درباره وضعیت محیط زیست مانند: نازک شدن لایه اوزون یا از بین رفتی قسمتی از آن، گرم شدن کره زمین، نابودی تنوع زیستی و... و به طور اخص به مخاطره افتادن شرایط زیست محیطی و به هم خوردن تعادل اکولوژیک تغییراتی در معیار های ارزش گذاری منابع طبیعی تجدید شونده به وجود آمده است و به همین دلیل است که در سالیان اخیر توجه ویژه ای در سطح جهانی به مسأله حفاظت از منابع طبیعی به خصوص پوشش گیاهی معطوف گردیده است، که نمود بخشی از آن را در برگزاری کنفرانس سران کشورهای جهان در«ریو» به منظور بررسی مسائل محیط زیست جهان، تدوین کنوانسیون جهانی تنوع حیاتی، تدوین کنوانسیون جهانی بیابان زدایی، برنامه جهانی جنگل و ... را می توان نام برد.

به هر حال صرف نظر از ارزش متعالی منابع طبیعی و تأثیرات آن در اوضاع اکولوژیکی کشور، ارزش جنگل ها و مراتع و منافع حاصل از آنها را می توان فهرست وار به صورت زیر برشمرد:

* تولید چوب

1-               کل تولید چوب به عنوان موجودی سر پا در جنگل های شمالی کشور بالغ بر 400 میلیون مکعب برآورد شده است که چنانچه در یک دوره صد ساله در قالب طرح های جنگلداری مورد بهره برداری اصولی قرار گیرند، سالانه و به طور مستمر 5-6 میلیون متر مکعب قابل برداشت خواهد داشت. ولی در شرایط فعلی میزان برداشت صنعتی سالیانه کمتر از 2میلیون متر مکعب است؛

2-               چوب هیزمی و از نوع چوب سوخت قالب استحصال و بهره برداری از سطح یک میلیون هکتار در عرصه های بیابانی و شن های تثبیت شده؛

3-               چوب هیزمی و چوب سوخت حاصل از بهره برداری های غیر مجاز از عرصه سایر مناطق جنگلی خارج از شمال( مناطق غربی و جنوبی کشور) با احتساب میانگین 500 کیلو گرم در هکتار در سطح متوسط 5 میلیون هکتار (خلدبرین، علی، 1380، 45).

* ارزش ذخیره سازی آب در جنگل

عرصه جنگل ها و مراتع در اثر فعالیت باران و ریشه دواندن گیاهان و در ختان به داخل آن دارای منافذ متعددی است و قادر است مقدار زیادی آب را در خود نفوذ داده و ذخیره کند؛

میزان آب نفوذی برحسب نوع جنگل 500 تا 2000متر مکعب در سال و در هر هکتار برآورد می شود که این مقدار به مراتب بیشتر از زمین های غبر جنگلی است. به طور مثال برای نفوذ یک لیتر آب در اراضی جنگلی پهن برگ 7دقیقه و 40 ثانیه، در زمین های کشاورزی 46دقیقه و 46ثانیه و در محیط خارج ار جنگل ها 4 ساعت و 26 دقیقه و 40 ثانیه وقت لازم است؛

ارزش جنگل در ذخیره کردن آب مخصوصاً برای کشور های صنعتی و کشور های که جمعیت آنها به سرعت رو به افزایش است، بسیار مهم می باشد و قابل مقایسه با وظایف دیگر جنگل نیست. در آمریکا ارزش سالانه جنگل های دولتی را از لحاظ ذخیره آب 300 میلیون دلار و درآمد آنرا از محل گردشگاهها و پارک های جنگلی 40 میلیون دلار تخمین می زنند. در صورتیکه از محل فروش چوب سالانه فقط 23میلیون دلار به دست آمده است( ناگفته نماند که این ارقام مربوط به سه دهه گذشته می باشد ولی از نظر مقایسه وظایف جنگلی کاملاً گویاست). به طور کلی جنگل ها و مراتع موجب    می گردند که نزولات آسمانی فرصت و امکان نفوذ در خاک را پیدا نموده و از جاری شدن آب در سطح زمین کاسته شود و بدین وسیله در کنترل آبهای سطحی نقش موثری دارند.

علیرغم آن که میانگین بارندگی های کشور حدود یک سوم میانگین بارندگی جهانی است، اما از همین مقدار اندک نیز استفاده مطلوبی به عمل نمی آید؛ به طوری که از حدود 400 میلیارد متر مکعب نزولات جوی تنها حدود یک چهارم آن قابل استحصال بوده و مابقی به صورت هرزآب و تبخیر از دسترس خارج می شود.تنها راه ممکن برای استفاده بهینه از این بخش از منابع آب احیا و توسعه پوشش گیاهی است.

طبق برآورد های انجام شده تنها جنگل های شمال سالیانه قادرند تا بیش از 3 میلییارد متر مکعب آب را ذخیره سازند. که این حجم آب بیش از سه برابر ظرفیت فعلی سفید رود است( میانگین 500 میلی متر بارندگی سالانه سطح 9/1 میلیون هکتار و احتساب سالانه 5000 متر مکعب میانگین حجم بارندگی در هر هکتار و با فرض تنها آنکه 25% حجم فوق نفوذ یابد). جنگل ها و مراتع کشور را به حق می توان بستر تولید آب دانست(خلدبرین، علی، 1380، 46).

بنابراین هرگونه عملیات احیایی جهت تبدیل پوشش گیاهی از وضعیت پوشش متوسط تا فقیر به وضعیت متوسط تا خوب در مراتع می تواند از کل میزان بارندگی سالانه بر سطح مراتع و جنگل ها حجمی معادل 50 میلییارد متر مکعب را ذخیره نماید (متوسط بارندگی 250 میلی متر و سطح جنگل ها و مراتع کشور 100 میلیون هکتار و میزان نفوذ پذیری 20 درصد بارندگی محاسبه شده است) (خلدبرین، علی، 1380، 48).

* نقش جنگل ها و مراتع درمبارزه با آلودگی هوا

آلودگی هوا چه در مناطق شهری بوسیله وسایل دود زا و کارخانجات و سایر منابع آلوده کننده و چه در مناطق بیابانی در اثر حرکت و جابجایی ماسه ها و گرد وغبار بوسیله باد وجود دارد. مواد سمی موجود در هوای شهر ها فقط از لوله اگزوز ماشین ها و یا دود کش کارخانه های داخل شهر خارج نمی شود، بلکه بادهایی که از اطراف می وزند، سبب می گردند که گرد و غبار وگاز های کارخانه های اطراف را هم وارد شهر نمایند و به غلظت مواد سمی هوای مناطق مسکونی بیفزایند. درختان در جلوگیری و کاهش آلودگی هوا که در بالا ذکر شد نقش اساسی دارند. بطور مثال یک درخت صد ساله راش با 2.5 تن وزن ( وزن چوب خشک) در طول عمر خود 12.5 میلیون متر مکعب گاز کربنیک هوا را جذب کرده است تا بتواند این مقدار چوب را تولید کند. همچنین درختان باد حامل ذرات ریز را شانه می کنند و می توانند در هر هکتار جنگل تا 68 تن گرد و غبار را در هر بار در خود رسوب دهند. این موضوع برای مناطق بیابانی و شهرهایی که مورد تهاجم شن های روان قرا ر می گیرند، بسیار حائز اهمیت است چون با ایجاد کمر بند سبز می توان از ورود گرد و غبار به داخل شهر جلوگیری کرد.

* اهمیت جنگل در جلوگیری از سر وصدای زیاد

یکی از آثار نامطلوب صنعت ایجاد سر و صدا در مناطق مسکونی است که در اثر تراکم جمعیت، وسایط نقلیه موتوری، کارخانه ها و وسایل و ماشین آلات ساختمانی و ساختمان سازی تولید می شود. اگر اقدامات لازم در جهت کمتر نمودن سروصدا در شهرهای صنعتی بزرگ و نزدیک فرودگاه ها انجام نگیرد، می تواند ناراحتی های عصبی و روحی ببار آورد. علاوه بر اقدامات فنی لازم برای جلوگیری از سرو صدای محیط، جنگل کاری و ایجاد فضای سبز در داخل شهرها و اطراف مناطق صنعتی و فرودگاهها به میزان قابل ملاحضه ای از میزان سرو صدا می کاهد. در جنگل کاری باید توجه داشت که پهن برگان چون در فصل پاییز خزان می کنند، برای این منظور زیاد مناسب نیستند. ولی از طرفی دیگر چون سوزنی برگان بیشتر در معرض خطر آتش سوزی می باشند و در نتیجه مناطق مسکونی و تاسیسات صنعتی هم تهدید می شوند؛ بهتر است که جنگال های سوزنی برگ و پهن برگ به صورت مخلوط با هم کاشته شوند. ایجاد فضای سبز دو اشکوبه مانع از نفوذ صدا از قسمت زیرین (محوطه ساقه درخت) می شود.

* نقش جنگل ها و مراتع در جلوگیری از رانش زمین

رشد درختان در دامنه ها سبب افزایش پایداری خاک می شود. ریشه درختان با فرو رفتن در خاک های حساس به لغزش مانند ستون هایی عمل کرده و با ایجاد شبکه  متراکم ریشه ای از بهم پاشیدن قطعات یا بلوک های لغزشی جلوگیری می کنند. مطالعات انجام شده در منطقه جنوب شرقی آلاسکا نشان داد که پس از قطع درختان، افزایش قابل ملاحضه ای در تعداد لغزش ها صورت گرفت. آنها نتیجه گرفتند که نابودی و فساد تدریجی سیستم های تداخلی ریشه درختان(پس از قطع آنها) عامل وقوع لغزش ها بودند. هر چند عده ای اعتقاد دارند که در بعضی موارد درختان به دلیل نیروی وزن خود و یا بر اثر نیرویی که توسط باد در بعضی از مناطق به درختان وارد می شود ممکن است باعث لغزش شوند ولی به دلایل زیر نقش پوشش گیاهی در جلوگیری از حرکت زمین مشهود است.

یکی از عوامل مهم و موثر در حرکت های توده ای یا رانش زمین وجود رطوبت در خاک است. در ایران نیز اکثر لغزش ها معمولاً در دامنه های رو به شمال(سایه گیر) که رطوبت بیشتری نسبت به دامنه جنوبی دارند، اتفاق می افتد. بنابراین درختان با انجام عمل تبخیر و تعرق و در نتیجه کم کردن ظرفیت نگهداری آب خاک، نقشی اساسی در این مورد ایفا می کنند. درختان با مصرف بالای آب و تعرق زیاد در حقیقت عمل زهکشی خاک را انجام می دهند و در نتیجه آن را سبک نگه می دارند. مطالعات انجام شده در آمریکا (ایالت اوهایو) نشان می دهد که ضریب اطمینان در برابر لغزش، در دامنه های جنگلی پوشیده از درخت 9 برابر بیشتر از دامنه های بدون درخت است .

نقش دیگر درختان در حفظ خاک از خطر لغزش، وجود فرآیندی بنام برگآب (Interception) است. یعنی در طی هر بارندگی مقداری از بارش توسط تاج درختان گرفته شده و قبل از رسیدن به خاک تبخیر می گردد. این مقدار بارندگی از این جهت که در خاک نفوذ نمی کند در خشکی خاک و جلوگیری از حرکت زمین موثر است. میزان برگآب بستگی به شکل برگ ها و تاج درختان دارد و میزان آن بسته به اینکه درخت در چند ماه از سال برگ داشته باشد، تغییر می کند. بنابراین در درختکاری ها استفاده از نهال درختانی که در زمستان برگ دارند برای اینگونه محل ها مناسب تر است.

 * ارزش  های تفرجگاهی جنگل ها:

جنگل، پارک ها و فضای سبز در داخل و اطراف  شهرها به مردم خسته از زندگی ماشینی و سرو صدای محیط این امکان را می دهد که بتواند ایام فراغت را در این مکان به استراحت و تفریح بپردازد و بچه ها از آپارتمان بیرون بیایند و جهت تقویت فکر و بدن خود در محیطی آرام و با هوای سالم به بازی بپردازند. طبیعت همواره با زیبایی های خود نظر انسان را به خود جلب می نماید و گیاهان یکی از عوامل مهم زیبایی طبیعت بشمار می روند . هر انسان از مشاهده طبیعت سرسبز جنگل ها و مراتع لذت می برد و با دیدن گل های زیبای طبیعی با رنگ های دلفریب که از دل خاک سر برآورده است، به عظمت و رحمت خالق سبحان پی می برد و شکر نعمتهای بیکرانش را بجا می آورد. بسیاری از هنرمندان و اهل ادب از مناظر زیبای طبیعت در ایجاد اثر خود الهام  می گیرند(http://aftab.ir/articles/science-education/ecology).

از جمله ارزش های جنبی منابع طبیعی در کشور، ایجاد امکاناتی جهت گذراندن اوقات فراغت و امکانات تفرجگاهی است. اصولاً یکی از جاذبه های توریستی داخلی و خارجی در هر کشور منابع طبیعی( جنگل و مرتع) است. بسیاری از کشورهای جهان با برنامه ریزی بر روی این منابع سالیانه میلیون ها دلار اعتبار خارجی را جذب می نمایند.

به هر حال گذراندن اوقات فراغت در دامن طبیعت راهی برای سلامت روح و روان انسان هایی است که می باید چرخ های سازندگی را به گردش درآورند. امروزه در جهان، حضور در عرصه های منابع طبیعی برای آرامش روح و روان و دستیابی به نیروی کار مجدد به عنوان یک عامل ضروری تلقی می گردد (خلدبرین، علی، 1380، 51).

* تاثیر جنگل ها و مراتع در مبارزه با فرسایش و حفظ و تولید خاک

عمل فرسایش بیشتر بوسیله آب و باد صورت می گیرد. بادهای مداوم در اثر ایجاد اختلالاتی در زندگی گیاه و تبخیر رطوبت زمین که منجر به خشکی بیش از حد خاک می گردند، سبب می شوند که تجدید حیات نباتات متوقف و یا به کندی صورت گیرد. با کم شدن پوشش گیاهی عمل فرسایش آغاز می شود. اگر انسان هم با بهره برداری بی رویه از بین رفتن گیاهان را ناخواسته تسریع بخشد، آنگاه مراکز مهم کشاورزی و صنعتی و مسکونی در معرض تهدید قرار می گیرند.

جنگل به کمک شاخ و برگ درختان، از سرعت باد می کاهد و با ریشه  گیاهان، خاک را حفظ می کند و مانع ایجاد فرسایش می شود. بعلت آرام بودن هوای داخل جنگل تبخیر بسیار ناچیز بوده و خطر خشک شدن خاک که از شرایط مهم آغاز فرسایش است از بین می رود. نزولات آسمانی در مناطق فاقد گیاه در روی زمین به صورت هرزآب های سیل آسا جاری می شوند و چون مقاومتی در برابر خود   نمی بینند ذرات ریز و درشت خاک را حمل می کنند و بتدریج در مسیر خود و یا در پشت سدها و درپاچه ها رسوب می دهند، گاهی سبب طغیان رودخانه ها می گردند و خسارات جانبی و مالی زیادی بار می آورند. در مناطقی که پوشش گیاهی وجود دارد ، هنگام بارندگی قطرات باران به علت انرژی که در مسیر خود و همچنین تاثیر قوه جاذبه زمین کسب می کنند و می توانند موجب متلاشی شدن ذرات خاک و جابجایی آن شوند. در اثر برخورد به شاخ و برگ گیاهان به ذرات بسیار ریزتر تبدیل گشته و به آهستگی روی خاک می رسند. از طرفی بقایای نباتی کف جنگل ها و مراتع همچون اسفنجی آب حاصل از بارندگی را در خود جذب نموده و به آهستگی روی خاک رها می کند و بدین وسیله خطر شستشوی خاک از بین رفته و خاک حفظ می شود.

* اثر جنگل در تعدیل آب و هوای یک منطقه

وجود رستنی ها، بخصوص جنگل در تعدیل حرارت محیط موثر است و حرارت فعلی و روزانه سطح زمین را متعادل می کند و باعث اعتدال آب و هوا می شود ، زیرا در تابستان قسمتی از انرژی حرارتی خورشید را جذب نموده و باعث تقلیل حرارت زمین می گردند و در زمستان به منزله روپوشی برای آن بشمار رفته و مانع از دست دادن حرارت آن می شوند. بنا به اصل فوق پوشش یک جنگل با مقایسه نقاطی که عاری از درخت می باشند، باعث پایین آوردن ماکزیمم حرارت و بالا بردن مینیمم آن       می گردد و چون در دو جهت مخالف صورت می گیرد، در معدل کلی حرارت تغییری حاصل نمی شود، بلکه آب و هوای محیط را متعادل می سازد.از این گذشته تبخیر ناچیز و بالا بودن رطوبت نسبی هوا در جنگل نیز به این امر کمک می کند (http://khogfa.com/cat-6.asposromk.bl).

* نقش جنگل ها و مراتع در جلوگیری از بهمن

پوشش گیاهی از نوع بوته های بالشتکی سطوح ناهمواری را ایجاد کرده و خطر سقوط بهمن را کاهش می دهد. لذا در نقاطی که حتی برای ورزش اسکی استفاده می شود، بهتر است هم محل اسکی و هم ارتفاعات مشرف به آن را با گونه های مرتعی نوع بوته ای و بالشتکی تقویت کرد. برای جلوگیری از وقوع بهمن علاوه بر اقدامات مکانیکی(مانند پایه های چوبی، نرده های فلزی و دیواره های سنگی) عملیات بیولوژیکی از قبیل جنگل کاری در صدر برنامه های مبارزه با اینگونه خطرات است. در نقاط بهمن خیز برای جلوگیری از خطرات ناشی از آن در محل های آغاز حرکت توده های برفی اقدام به جنگل کاری می شود. معمولاًجنگل کاری دروی خطوط تراز و با ایجاد بانکت صورت می گیرد(البته به روش های دیگر هم اقدام به جنگل کاری می شود).

انتخاب نوع گونه برای این کار حائز اهمیت است و کاشت ردیفی گونه های جنگلی سوزنی برگ و پهن برگان مقاوم می تواند مانع اینگونه خسارت ها شوند. برای این کار درختان بصورت شبکه ای طراحی شده و مورد استفاده قرار می گیرند.

* اثر جنگل ها و مراتع در تلطیف هوا

جنگل ها و مراتع و به طور کلی گیاهان سبز در نتیجه عمل کربن گیری مرتب گازکربنیک هوا را که در اثر تنفس حیوانات و انسان و فعل و انفعالات شیمیایی و آلودگی های محیطی وارد هوا می شوند، جذب نموده و گاز اکسیژن را که یک ماده حیاتی برای موجودات زنده به شمار می رود، پس می دهند. بررسی های انجام شده نشان داده است، هنگام کربن گیری درختان، از 264گرم انیدرید کربنیک هوا مقدار 192 گرم اکسیژن آزاد می شود. از این نظر هر هکتار جنگل قادراست، سالانه 2.5 تن اکسیژن(اکسیژن لازم برای 10 نفر در سال) آزاد کند. با این حساب فقط جنگل های شمال کشور می تواند اکسیژن لازم برای 19 میلیون نفر را در طول یک سال تامین کند. در مجموع حدود 60 درصد از اکسیژن مصرفی جهان بوسیله فضای سبز تامین می شود. از این رو تلطیف هوا و تامین اکسیژن مورد نیاز جانداران از فواید مهم جنگل و فضای سبز می باشد.

* نقش اقتصادی جنگل

جنگل ها و درختزاران از نظر استفاده اقتصادی به دو دسته تقسیم میشوند:

الف)- جنگل های اقتصادی یا تجاری که مدیریت بر آنها به قصد برداشت چوب و کسب درآمد است. بخش عمده ای از جنگل های منطقه شمال در استان های مازندران و گیلان از این نوع جنگل ها هستند.

ب)- درخت زارهای طبیعی و بومی که برداشت تجاری چوب در آنها صورت نمی گیرد. بلکه استفاده های چند جانبه دیگر مانند حفظ آب و خاک و محیط زیست مورد نظر است. از این نمونه می توان جنگل های منطقه زاگرس و پارک های جنگلی مانند پارک ملی گلستان را مثال زد(خلیلیان، صادق، 1378 ،99 ).

تاثیر عوامل طبیعی در نابودی جنگلها

* تاثیر باد

بادی که می‌وزد مخرب نیست، ولی همین که سرعت باد از حد متعارف بگذرد، قدرت تخریب پیدا می‌کند. بادهای گرم و سوزان بخصوص در نواحی گرمسیری و حاره بسیار مضر می‌باشد و موجب تبخیر و تعریق زیاده از حد برگها و حتی خود درختان می‌شوند و گاهی ممکن است برگها را سوزانیده و درختان را بخشکاند. خسارت بادهای شدید به نسبت نیروی باد و طرز عمل آن و طبیعت نبات جنگلی متفاوت می‌باشد. بادهای تند سبب شکسته شدن و ریشه کن شدن و حرکت دادن ریشه‌های درختان می‌شوند.تخریب بادهای سخت و تند، آسیب جدی به جنگلها و مزارع وارد می‌کند که انسان نابخردانه به یاری عوامل تخریب طبیعی برخیزد و چنین روش ناهنجار در راستای تاریخ بخصوص چند صد سال اخیر بویژه در دوران معاصر در پیرامون کویرهای ایران و استانهای خوزستان ، فارس ، کرمان ، یزد و ... صورت گرفته است. قطع درختچه‌های کویری برای تهیه سوخت و زغال در طی صدها سال موجب گسترش کویر و پیشروی آن به سوی شهرها شده و بسیاری از مزارع سرسبز خرم و روستاهای آباد که روزگاری تپش زندگی در فضای آنها موج میزد به کام کویر فرو رفته است.

* تاثیر گرمای شدید

حرارت زیاد در سالهای خشکسالی، عناصر نوزاد جنگلها را دستخوش آسیب های جدی می‌کند. گاهی آنها را می‌سوزاند و از بین می‌برد و زادآوری آنها را مشکل می‌کند.

*تاثیر یخبندانها

یخبندانهای زودرس پاییزه و همچنین یخبندانهای دیررس بهاره به طرق گوناگون آسیب های جدی به درختان جنگلی وارد می‌نماید.

*تاثیر خشکیها

خشکی که در اثر عوامل جوی (نقصان بارندگی) پدید می‌آید، سبب می‌شود که حرارت شدید تابش آفتاب بر تبخیر رطوبت خاک بیفزاید و میزان ذخیره آن را در خاک تقلیل دهد. این خطر بیشتر در نواحی که بارندگی سالیانه آن کم است خودنمایی می‌کند.

* بارانهای شدید

باران اگر به فواصل نامنظم و به صورت رگبار تند و شدید ببارد، سبب دریدگی برگها می‌شود، بخصوص اگر توام با وزش باد تند باشد، خطر تخریب بیشتر خواهد بود

*سیلابها

در صورتی که زمین جنگل در حالت طبیعی خود یعنی اسفنجی و متخلخل باشد، آبهای ناشی از بارندگی شدید به زمین فرو می‌روند و از جریان یافتن غیر عادی آن در سطح زمین که خود مقدمه پیدایی سیل است جلوگیری می‌کند. و اگر این حالت طبیعی زمین جنگل بر اثر انگیزه‌های غیر طبیعی بخصوص از طریق چرای دام از بین رفته باشد، آبها در سطح زمین راه افتاده و موجب سیل می‌شود و مهمترین خسارت سیل به جنگلها می‌رسد، بخصوص جنگلهایی که در قسمتهای زیرین دامنه کوهستانها واقع شده‌اند.

عوامل انسانی تخریب جنگل ها

 چرای دام

زیان های وارده به جنگلها از راه چرای دام سابقه طولانی دارد. از روزگاری که اقتصاد شبانی زیر بنای تکاملی جامعه را تشکیل می‌داد و اشتغال به امور دامداری و نگاهداری دام از معتبرترین و سود آورترین رشته ‌های سرمایه گذاری عصر فئودالیسم شناخته می‌شد، زمینه‌های تخریب جنگلها از طریق چرای دام فراهم گردید و چراگاههای جنگلی ایران به عنوان غنی‌ترین منابع علوفه‌ای در دسترس دام ها گذارده شد. زیان های ناشی از چرای دام در جنگلها شامل موارد زیر است:

1-               رفت و آمد مدام دام در جنگلها ، باعث فشردگی خاک و خرابی وضع فیزیکی خاک می‌شود. به این ترتیب آب باران به جای آنکه در خاک فرو رود در سطح زمین جریان پیدا می‌کند در چنین اراضی رویش دانه‌هایی که بر روی زمین ریخته شده دشوار و در بعضی حالات غیر ممکن می‌شود.

2-               چرای دام باعث می‌شود که تبدیل مواد آلی زنده به لاش برگ صورت نگیرد و افراط در چرای دام ، پوشش گیاهی را از عرصه جنگل حذف می‌کند و خاک جنگل عریان و بدون محافظ می‌ماند و به تدریج دچار فرسایش می‌شود.

3-               در دامنه‌های کوهستانها که خاک عملا در معرض ریزش قرار دارد، تردد دامها سبب تشدید ریزش خاک و قطعات سنگی می‌گردد و فشار وارده از تصادم این ریزشها به درختان موجب زخمی شدن پوست آنها می‌شود.

4-               دامها با جویدن پوست و ساقه‌های درخت ، آنها را زخمی کرده و زمینه تسهیل نفوذ و رخنه آفات و بیماریهای گیاهی را تدارک می‌بینند.

حریق

آتش سوزی در جنگلها نیز از عوامل مخربی است که قدمتی برابر با زیست اجتماعی انسانها دارد. منتها از نظر میزان خساراتی که به بار می‌آورد در کشورها و مناطق مختلف و نوع جنگلهایی که آتش سوزی رخ می‌دهد متفاوت می‌باشد. حریق در جنگلهای سوزنی برگ به سبب سرعت و قابلیت اشتعال خسارتی را که به ارزش تجاری درختان وارد می‌آورد، به مراتب سنگین‌تر از درختان پهن برگ می‌باشد و جای خوشبختی است که بیشتر جنگلهای ایران از نوع پهن برگ می‌باشد. حریق در صورت وسعت و شدت و تکرار در یک جنگل سبب تغییر ارزش کیفی گونه‌ها می‌شود و به ظهور گونه‌های پست و نامرغوبی می‌انجامد که از نظر تجاری فاقد ارزش می باشند.

http://daneshnameh.roshd.ir/mavara/mavara-index.php?page).

عوامل تخریب منابع جنگلی کشور:

عرصه های جنگلی در بسیاری از مناطق کشور و همچنین بسیاری از کشور های در حال توسعه به نحو تاسف باری در حال تخریب بوده و به نحو معمول مدیریتی ضعیف دارند. در حقیقت شدت زوال این منابع به نحوی است که از نظر اقتصادی امکان تجدید آنها را ضعیف می نماید . در مناطقی که اساس اقتصاد آنها به شدت بر منابع طبیعی استوار است، نرخ بالای رشد جمعیت مشکلات را مضاعف نموده و آسیب پذیری آنها به دلیل تخریب منابع جنگلی بیشتر شده است .

در بیشتر مناطق کشور که منابع طبیعی آنها ضعیف است این مسائل را می توان مشاهده کرد: چرای بیش از حد جنگل ها و مراتع ، برداشت بیش از حد چوب  به منظور تجاری و سوخت ، تبدیل اراضی جنگل و مراتع به شکل های دیگر بهره برداری مانند کشاورزی و صنعت، سوزاندن بقایای گیاهی و حیوانی در زمین که از پیامد های آن می توان به زیانهای اقتصادی در مناطق مختلف و کم شدن رشد اقتصادی کشور و همجنین تاثیرگذاری عمیق و گسترده بر سلامتی و حیات نسل بشر را نام برد.

به علت نبودن آمار دقیق از وضعیت گذشته و حال ، امکان اطلاعات دقیق از روند تخریب ضعیف است . آماری که مطرح می شوند بیشتر متکی به مشاهدات عینی بوده و حکایت از آن دارد که به طور متوسط سالانه یک تا دو میلیون هکتار از عرصه جنگل ها و مراتع، مورد تخریب کمی و کیفی قرار گرفته و از مرحله تولید خارج می شوند. مقایسه آمار فعلی با آمار سال 1335 نشان می دهد که طی این سال ها حدود 5/1 میلیون هکتار از سطح جنگل های کشور کاسته شده است. در منابع علمی مختلف عوامل عمده بر تخریب منابع طبیعی تجدید شونده از جمله جنگل ها را چنین دانسته اند:

1-                              فقدان کارایی تشکیلات وابسته به منابع طبیعی :

این فقدان شامل ضعف مدیران در رده های مختلف از نظر فنی و تجربی ، مورد تشکیلات موازی و مشابه، کاغذ بازیهای بی مورد ، عدم دلسوزی کارشناسان و کارمندان به دلیل فقدان انگیزه کافی برای حفظ این منابع و مسائلی از این قبیل می باشد. این ضعف ها مانع ایجاد سازماندهی مطلوب در حفظ، احیاء و بهره برداری از منابع است.

2-                              از هم پاشیدگی نظام های گذشته و نارسایی قانون :

فعالیت متجاوزان به منابع طبیعی سبب شده بهر ه برداری بی رویه از منابع به گونه ای صورت  گیرد که تجدید حیات جنگل ها و مراتع و سایر منابع طبیعی در عمل ناممکن و یا بسیار محدود شود. قانون نیز به علت نارسایی، نتوانسته مانع تبدیل اراضی و توسعه بی رویه فعالیت های زراعی در عرصه جنگل و مرتع شود.

3-                              روشن نبودن وضعیت مالکیت و عدم مشارکت مردم در برنامه حفظ و تجدید حیات منابع طبیعی:

4-               اغلب بهره برداران سعی داشته اند در مدتی که منابع را در اختیار دارند حداکثر بهره برداری را از منابع داشته باشند و از سوی دیگر هیچ گونه عملیاتی در جهت حفظ و یا احیای منابع طبیعی انجام نداده اند . این مساله هچنان باعث شده که فعالیت های حفظ و احیاء تنها توسط دولت صورت گیرد که به دلیل محدودیت شدید نیروی کار و سرمایه دولت ، امکان پیشی گرفتن روند حفظ و احیاء به روند تخریب منابع در عمل ناممکن است.

5-                              کمبود برنامه های مطالعاتی و تحقیقاتی ، عدم استفاده کافی از نتایج تحقیقاتی بدست آمده و فقدان آمار و اطلاعات صحیح:

به دلیل عدم توجه کافی به حفظ و احیای منابع طبیعی درگذشته ، امکانات لازم برای انجام برنامه های تحقیقاتی و مطالعاتی نیز فراهم نشده است . به همین خاطر بسیاری از مسائل فنی موجود که از عوامل اصلی تخریب منابع طبیعی بوده و یا بسیاری از مسائلی که حل آنها می تواند سبب حفظ و اصلاح منابع طبیعی گردد، بدون پاسخ مانده است.

نتایج حاصل از طرح های مطالعاتی و تحقیقاتی نیز اغلب در عرصه منابع طبیعی بکر گرفته      نمی شوند که ناشی از عدم ارتباط و هماهنگی بخش های اجرایی و تحقیقاتی است . فقدان آمار و اطلاعات صحیح ، بزرگترن مشکل در راه برنامه ریزی به منظور حفظ و احیای و بهره برداری از منابع طبیعی می باشد . هنوز هم میزان صحیح سطح جنگل ها و مراتع ، تخریب اراضی و ... مشخص نیست . اغلب آماری که ارائه می شود به صورت تخمین بوده و یا تکیه به نتایج برآورد هایی دارد که در دو الی سه دهه قبل توسط برخی سازمان های خارجی صورت گرفته است .بدیهی است هرگونه  برنامه ریزی براساس این آمار نمی تواند نتایج مطلوبی داشته باشد .

6-                              پایین بودن سطح سواد و آگاهی بهره برداران از منابع طبیعی:

7-               این مسأله سبب شده است که بهر ه برداران از منابع طبیعی بدون توجه به عواقب فعالیت های مخرب خود ، سیر تخرب را ادامه دهند.

راهی برای نجات:

سیاست ها و فعالیت های مرتبط با منابع طبیعی با سیاست ها و فعالیت های بخش اقتصادی شامل کشاورزی، صنعت و انرژی ارتباط نزدیکی دارند. رشد و توسعه این بخش ها با استفاده از امکانات منابع طبیعی تجدید شونده صورت می گیرد . لذا دولت باید در جریان برنامه توسعه اقتصادی – اجتماعی ، فعالیت های  بخش خصوصی و تعاونی را در سطح منابع طبیعی کشور در چارچوب اقتصاد ملی تحت سیاست های مشخص قرار دهد . همچنین در جریان تهیه و تصویب طرح های سرمایه گذاری منابع طبیعی ، ملاحظات و معیارهای اقتصادی و اجتماعی مدنظر قرار گیرند.

نظام منابع طبیعی و فعالیت هایی که توسط انسان ها صورت می گیرد به نحوی بسیار تنگاتنگ با یکدیگر تعامل دارند. به طور مثال رابطه بین تخریب جنگل ها، تبدیل اراضی و شدت چرا از یک طرف و فرسایش خاک ، تخریب آبخیز ها و رسوب گذاری از طرف دیگر. به هر حال صدمات وارده به منابع طبیعی از نظر اقتصادی و بوم شناختی باید در قالب پولی و به صورت کمی بیان شود. یکی از اقدامات ضروری ، تفکیک سهم تخریب محیط زیست ناشی از حوادث طبیعی و تخرییب منابع طبیعی ناشی از فعالیت های انسان است . در این صورت تخریب و صدمات ناشی از فعالیت های انسان به صورت واقعی تر مشخص می شود .

برقرار کردن یک رابطه اقتصادی ، به خصوص در چارچوب اقتصاد کلان، بین منابع طبیعی و سایر بخش های اقتصادی مستلزم داشتن داده های آماری واقعی و کافی است. پیشرفت های اخیر در نظام اطلاع رسانی جغرافیایی و اهمیت دادن به آن در کشور ، این اجازه را  به ما می دهد که نسبت به گذشته ، نه تنها ارزیابی بهتری از میزان منابع طبیعی و روند استفاده از آنها در حال حاضر داشته باشیم، بلکه بتوانیم به نحو مطلوبتر تولیدات بخشها و رشد اقتصادی را در آینده پیش بینی کنیم . به این طریق مسیر توسعه اقتصادی در بخش کشاورزی با استفاده از منابع طبیعی قابل پیش بینی خواهد بود (خلیلیان، صادق، 1378، صص 35-39).

نتایج

براساس نتایج به دست آمده جنگل ها ازمنابع مهم تنوع زیستی دردنیا هستند اما متاسفانه این منابع درسطح جهان وکشورمان به دلایلی ازجمله افزایش جمعیت، بهره برداری مفرط ازجنگل ها، واگذاری عرصه های منابع طبیعی برای فعالیت های تولیدی و عمرانی ، عدم آگاهی از اهمیت و نقش جنگل ها و... رو به نابودی پیش می رود. لذا لزوم توجه به عرصه های جنگل به عنوان سرمایه مهم حیات و ریه های تنفس جهان حائز اهمیت بوده و ارائه راهکارها و پیشنهادات اجرائی در زمینه حفاظت و بهره برداری از جنگل ها با حفظ ماهیت این منابع ضروری می نمایید ازجمله راهکارهای اجرائی که در زمینه حفظ و احیاء جنگل هامی توان به کارگرفت می توان به مورد زیر اشاره کرد:

1- احداث باغ های گیاهشناسی

2- جنگل کاری در مناطق مستعد و مطابق با شرایط اقلیمی

3- اجرای طرح های جامع مدیریت جنگل های کشور

4- وضع قوانین و مقررات تازه در بهره برداری ازجنگل

5- مشارکت مردم در برنامه های حفظ و احیاء جنگل ها

6- افزایش سواد و آگاهی بهره برداران از منابع طبیعی 

منابع ومأخذ:

·                                  ایرانمنش، یعقوب، (بی تا). ارزیابی منابع جنگلی جهان در سال 2005-15 دستاورد کلیدی، جنگل و مرتع ، شماره 94.

·                                  خلدبرین، علی،(1380). مقدمه ای بر منابع طبیعی تجدیدشونده ایران، چاپ اول، انتشارات: موسسه توسعه روستایی .

·                                  خلیلیان، صادق، (1378). اقتصاد منابع طبیعی، چاپ اول، انتشارات: موسسه تخقیقات جنگل و مراتع.

·                                  مروری مهاجر، محمد رضا، (1383). انواع جنگل. نشریه: صبح اقتصاد5/2-83.

·                                   

·                                  http://daneshnameh.roshd.ir  

·                                  http://aftab.ir/

·                                  http://khosromk.blogfa.com/

·                                  http://daneshnameh.roshd.ir/