سال49 سه‌راه ژاله

سال 61؛ روز‎هاي آخر تابستان بود و تازه پاييز مي‎خواست جل‎وپلاسش را روي خيابان‎‎هاي تهران پهن کند. در يک جلسه ادبي يکي از همکلاسي‎‎هاي دانشکده را ديدم. سراغ دوستان را گرفتم. او بود که خبر مرگ محسن را به من داد. باورم نمي‎شد. فقط يادم مي‎آيد به خانه که رسيدم بغضم شکست. شعري به ياد او گفتم و در کتاب شعرم که در سال 68 چاپ شد، گذاشتم.

محسن پزشکيان شاعر توانايي بود. نقاش بدي نبود. خطاط چيره دستي بود و گاهي هم در نمايشنامه‎‎هاي دوست عزيزم فرامرز طالبي بازي مي‎کرد. خودخواه نبود. خُلق و خويش به ما آرامش مي‎داد. کارهايش را اغلب به من و ديگر دوستان نزديکش نشان مي‎داد. او شاعر و هنرمند بود و جهان و جامعه و کلا زندگي را آن‎گونه که درک مي‎کرد در شعرش بازتاب مي‎داد. هيچ‎وقت درد‎هاي عمومي مردم را در شعر و طرح‎هايش ناديده نمي‎گذاشت. نظريه‎پرداز سياسي هم نبود. در آن زمان افکار سياسي امثال ما بسيار محدود بود. به‎دليل اختناق و فقدان منابع اصلي، برداشت‎ها و گرايش‎ها بيشتر احساسي بود. اما همين احساسي بودن با نوعي هوشمندي همراه مي‎شد و بازتابش را مثلا در شعر‎ها و يا طرح‎‎هاي امثال پزشکيان مي‎شد ديد.

 دوستي ما از سال 49 در سه راه ژاله، ساختمان قديم دانشکده ادبيات دانشگاه تهران (واقع در سمت شمالي سازمان برنامه) شکل گرفت. در جمع همکلاسي‎ها، چند نفر ديگر هم بودند. پايه‎‎هاي دوستي‎مان آن‎قدر محکم شد که ساليان دراز به طول انجاميد. يکي، همين دوست نازنينم دکتر محمد تمدن است، هوشنگ خزاعي بود که حالا باستان‎شناس و سکه‎شناس است و در يکي از دانشگاه‎‎هاي اروپا کار مي‎کند. عباس عارف، شاعر و خطاط، فرامرز طالبي که پژوهشگر تاريخ و نمايشنامه‎نويس است، زنده‎ياد رضا شريفي که فيلم‎بردار و عکاس بود روانش شاد! و بسياري ديگر. حالا پس از گذشت ساليان دراز مي‎کوشم پازل خاطره‎‎هاي آن زمان را کنار هم بگذارم و قطعات گمشده را پيدا کنم.

انتشار دفتر‎هاي شعر محسن براي من و ديگر دوستانش فقط خوشحال‎کننده نيست. پس پشت اين خوشحالي چيز‎هاي ديگري هم پنهان است گرد و غبارش را که پس بزني نقش و نگاري از زندگي نسلي را مي‎بيني که در کمال سادگي و بي‎پيرايگي تصور مي‎کرد، مفاهيم ناشناخته زندگي را به زلالي آينه‎ها مي‎شود شناخت. در صورتي که بعد‎ها زندگي به ما آموخت اين مفاهيم چندان هم قابل درک نبودند. با اين حال هرچه بودند و هستند، امروزه روز و در غيبت بي‎پيرايگي‎ها و يکرنگي‎هاي زمانه، صيقلزده و شفاف‎تر از آينه‎ها، تنها در مهرورزي و شفقت‎‎هاي انساني معنا پذيرند. امروز هرچه بيشتر شعر‎هاي محسن را مي‎خوانم به اين معنا بيشتر باورمند مي‎شوم. گرچه در جايگاه نقد و تحليل پاره‎اي از کارهايش ترجيح مي‎دهم لب فرو‎بندم. آرزويي محال در ذهن من شکل مي‎بندد که‎ اي کاش خودش بود و من حرف‎هايم را رو در رو با او مي‎گفتم.

حالا مي‎خواهم با چند خاطره نقبي به آن سال‎ها بزنم، شايد در شناخت شخصيت او؛ آن‎گونه که بود و نه آن‎گونه که ما پس از از دست دادن عزيزي باورش مي‎کنيم، مفيد باشد.

دو  زخم روشن

زمستان 52 براي همه کساني که اختناق رژيم شاه را برنمي‎تابيدند، فضايي ابرآلود و تيره بود. اعدام گلسرخي و دانشيان در بهمن آن سال، سنگين و ناباورانه بود. در محفل‎‎هاي خصوصي نام‎شان زمزمه مي‎شد و استعاره گل سرخ کم کم در شعر آن روزگار به نمادي سياسي تبديل مي‎شد. ما هم به فراخور توان‎مان در شعر‎هاي‎مان از اين استعاره استفاده مي‎کرديم. يادم هست اواخر اسفند ماه يکروز صبح من و محسن از بوفه دانشکده بيرون مي‎آمديم و طبق معمول از تازه‎ترين سروده‎‎هاي يکديگر پرس و جو مي‎کرديم. از او پرسيدم چه خبر؟ گفت: اينو گوش کن. کاغذي از جيبش درآورد و خواند:

دو زخم روشن بر گُرده سپيده دم افتاد

دو تک ستاره در کرانه شبگير سوخت

يکي تبسمش انگيزه بهار بهار گل سرخ...

شعرش که تمام شد، چشم در چشم هم دوختيم و تا به خود آمديم ديديم در حياط دانشکده با يکي دو نفر ديگر از دوستان زير درختان سرمازده نشسته‎ايم و به صداي محسن گوش مي‎دهيم:

... بغض بزرگ ابر

 ترکيد

و آفتاب نيامد

هنوز دست‎نوشته او را، همان کاغذ چهارتا شده را دارم. آن را لاي کتاب «عزاداران بيل» غلامحسين ساعدي گذاشته‎ام. اين کاغذ و اين کتاب تنها يادگارهايي هستند که به من داد.

قصه‎‎هاي عاميانه

بي‎پولي که گريبان‎مان را مي‎گرفت، مي‎زديم به اين در و آن در، دنبال کار. اين قضيه کاريابي و کار دانشجويي معضلي شده بود. محسن ازدواج کرده بود و من‎هم کم کم داشتم وارد معرکه مي‎شدم. يک روز رفتم سراغ دکتر جليلي، رئيس دانشکده. او هم مرا معرفي کرد به دکتر بهرام فره‎وشي که استاد ما بود و زبان پهلوي درس مي‎داد. دکتر فره‎وشي مرا به گروه ايران‎زمين راديو تلويزيون ملي ايران معرفي کرد. برنامه از اين قرار بود که ما بايد ضبط صوت و نوار کاست برمي‎داشتيم، به اطراف و اکناف مملکت مي‎رفتيم و قصه‎‎هاي عاميانه را ضبط مي‎کرديم. نوار‎ها را روي کاغذ و بي‎کم و کاست پياده مي‎کرديم و سپس مي‎داديم به تايپيست‎‎هاي حرفه‎اي براي‎مان صفحه‎اي پانزده ريال تا دو تومان تايپ مي‎کردند. بعد صحافي مي‎کرديم و تحويل گروه ايران زمين مي‎داديم. در ازاي هر صفحه دستمزد مي‎گرفتيم. تمام هزينه‎‎ها را هم گروه، در ازاي فاکتور‎هاي خريد به ما پرداخت مي‎کرد. من خرم‎آباد و کوهدشت و قم را انتخاب کردم. لرستان را به اين ‎خاطر انتخاب کردم که مي‎توانستم از امکانات يکي از دوستانم در آن‎جا استفاده کنم، قم هم که شهر خود من بود و آن‎جا بزرگ شده بودم. کارتي هم براي ما صادر کردند که رويش نوشته بود «پژوهشگر راديو تلويزيون ملي ايران». همين کارت چندين بار مرا از کنجکاوي ژاندارم‎‎ها، در روستا‎هاي لرستان در امان نگاه داشت. قبل از اين‎که به اولين سفرم بروم، قضيه را با محسن در ميان گذاشتم و او را هم به دکتر فره‎وشي معرفي کردم. قرار شد محسن هم قصه‎‎هاي کازرون و ممسني و بويراحمد را جمع کند. چند نفر ديگر از دوستان هم بدين طريق جا‎هاي ديگر را گرفتند. اين يک پروژه گسترده بود و براي ما تجربه‎اي ارزشمند  به حساب مي‎آمد که مشکل مالي ما را هم حل مي‎کرد و البته با فرهنگ و آداب و رسوم مردم مناطق مختلف نيز آشنا مي‎شديم. ناگفته نماند که بعضي مواقع هم باعث مي‎شد به درس‎هاي‎مان نرسيم. و من به همين دليل، دو ترم مشروط شدم. ولي امروز که به آن روزها مي‎انديشم مي‎بينم درس‎‎هايي که از سفرهايم گرفتم آموزنده‎تر از واحد‎‎هاي دانشکده بودند.

 نمايشگاه طرح‎‎هاي سياسي و زندان

در سال‌شمار زندگي محسن، تاريخ بازداشت او ارديبهشت 53 و آزادي‎اش آذر 53 نوشته شده است. با اين حساب او مدتي نزديک به هشت ماه در دست ساواک اسير بوده است. اما درست به‎خاطر دارم در تير ماه همان سال، حدود يکي دو روز مانده به دستگيري‎اش، از طريق تلفن عمومي به او زنگ زدم و قرار گذاشتيم پس از بازگشتم از قم همديگر را ملاقات کنيم. سفر طول کشيد. پس از بازگشت متوجه شدم او را دستگير کرده‎اند. تا جايي که به‎خاطر دارم او حدود شش‎ماه ميهمان آقايان بود. آن‎چه مهم است علت دستگيري اوست. يعني برگزاري نمايشگاهي از طرح‎هايش در سالن دانشکده ادبيات. طرح‎‎هايي ساده با خطوطي قوي، محکم و درونمايه‎اي کاملا سياسي، مخازن نفت، دکل‎‎هاي حفاري و آدمي که به آن‎ها تکيه داده و دستش را مثل گدا‎هاي کنار خيابان به اميد سکه‎اي دراز کرده است؛ به‎طوري که دست، از دور دست بزرگ‎نمايي و نقطه ديد موضوع شده است. يا عده‎اي که تابوتي را حمل مي‎کنند که در آن خورشيد مرده همچنان نور مي‎افشاند يا درختي که به‎جاي ميوه از آن بلندگو‎هاي تبليغاتي حکومت روييده‎اند.

يادم هست در يک شب سرد زمستاني محسن از من خواست به خانه‎اش در تهران پارس بروم، هوا تاريک بود و زمين يخ بسته عوعوي چند سگ ما را ترساند. آن شب اولين‎بار بود که طرح‎هايش را نشانم داد. مي‎دانست که من هم کمي با نقاشي رنگ و روغن و طراحي آشنا هستم. نظرم را درباره فرم آن‎ها جويا شد. همين طرح درخت و بلندگو‎ها بيشتر توجهم را جلب کرد. گفتم: اين طرح مرا به ياد داستان کوتاه «ما نمي‎شنويم» غلامحسين ساعدي مي‎اندازد. ولي يک اشکال کوچک دارد. اين خطوطي که نمايشگر صوت هستند و از بلندگو‎ها خارج مي‎شوند، نبايد اين‎طور به‎صورت شعاع نور کشيده شوند. بايد از خطوط منحني و موازي هم استفاده کني. کمي فکر کرد و طرح را کنار گذاشت تا دوباره بکشد. انتقادپذير بود و اگر سخني را درست و منطقي مي‎يافت، حتي درباره خودش، به دل نمي‎گرفت.